ที่สุดแห่งทุกข์
บาลี สฬา. สํ. ๑๘/๑๗๙/๒๔๕. 

เมื่อเห็นอยู่โดยถูกต้อง ย่อมเบื่อหน่าย
สัมมา ปัสสัง นิพพินทะติ

เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิ จึงมีความสิ้นไปแห่งราคะ
นันทิกขะยา ราคักขะโย

เพราะความสิ้นไปแห่งราคะ จึงมีความสิ้นไปแห่งนันทิ
ราคักขะยา นันทิกขะโย

เพราะความสิ้นไปแห่งนันทิและราคะ กล่าวได้ว่า “จิตหลุดพ้นแล้วด้วยดี”
นันทิราคักขะยา จิตตัง สุวิมุตตันติ วุจจะติ.

เมื่อความน้อมไป ไม่มี การมาและการไป ย่อมไม่มี
นะติยา อะสะติ อาคะติคะติ นะ โหติ

เมื่อการมาและการไป ไม่มีการเคลื่อนและการเกิดขึ้น ย่อมไม่มี
อาคะติคะติยา อะสะติ จุตูปะปาโต นะ โหติ

เมื่อการเคลื่อนและการเกิดขึ้น ไม่มี อะไรๆ ก็ไม่มีในโลกนี้
ไม่มีในโลกอื่น ไม่มีในระหว่างแห่งโลกทั้งสอง
จุตูปะปาเต อะสะติ เนวิธะ นะ หุรัง นะ อุภะยะมันตะเร

นั่นแหละ คือที่สุดแห่งทุกข์ละ.
เอเสวันโต ทุกขัสสะ

โรหิตัสสสูตรที่๒
ฉบับหลวง เล่มที่ ๒๑ สุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย จตุกกนิบาต หน้าที่ ๔๗-๕๐

(ที่สุดแห่งทุกข์ ไม่ได้มีการไป แต่อยู่ในกายที่มีสัญญาและใจนี้เท่านั้น)

ดูกรอาวุโส สัตว์ย่อมไม่เกิด ย่อมไม่แก่ย่อมไม่ตาย ย่อมไม่จุติ ย่อมไม่อุบัติ ในโอกาสใด เราไม่กล่าวโอกาสนั้น ว่าเป็นที่สุดแห่งโลก ที่ควรรู้ ควรเห็น ควรถึง ด้วยการไป ดูกรภิกษุทั้งหลาย เมื่อเทวบุตรกล่าวอย่างนี้แล้ว เราได้กล่าวกะเทวบุตรว่า

ดูกรอาวุโส สัตว์ย่อมไม่เกิด ย่อมไม่แก่ ย่อมไม่ตาย ย่อมไม่จุติ ย่อมไม่อุบัติ ในโอกาสใด  เราไม่กล่าวโอกาสนั้น ว่าเป็นที่สุดแห่งโลก ที่ควรรู้ ควรเห็น ควรถึง ด้วยการไปและเราย่อมไม่กล่าวการ กระทำที่สุดแห่งทุกข์ เพราะไปไม่ถึงที่สุด แห่งโลก

แต่เราย่อมบัญญัติโลก เหตุเกิดแห่งโลก ความดับแห่งโลก ปฏิปทา เครื่องให้ถึง ความดับแห่งโลก ในอัตภาพ อันมีประมาณวาหนึ่ง มีสัญญา และ มีจิตนี้เท่านั้น

ในกาลไหนๆ ที่สุดแห่งโลกอันใครๆ ไม่พึงถึงด้วยการไป และ การเปลื้องทุกข์ ย่อมไม่มี เพราะไม่ถึงที่สุดแห่งโลก เพราะฉะนั้นแล ท่านผู้รู้แจ้งโลก มีเมธาดีถึงที่สุด แห่งโลก มีพรหมจรรย์อยู่จบแล้ว เป็นผู้มีบาป อันสงบ รู้ที่สุดแห่งโลกแล้ว ย่อมไม่หวังโลกนี้ และโลกหน้า

ฉบับหลวง เล่มที่ ๒๑ สุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย จตุกกนิบาต หน้าที่ ๑๕๘

สัญเจตนิยวรรคที่ ๓

(คำว่า จรณะ หรือความประพฤติ ต้องดูว่าเป็นจรณะที่สมบูรณ์ คือเห็นตามที่เป็น จริงหรือว่าเป็นจรณะวิบัติ คือไม่เห็นตามความเป็นจริง จรณะที่สมบูรณ์เท่านั้น ที่ทำให้ ถึงที่สุดแห่งทุกข์ได้)

[๑๗๕] ครั้งนั้นแล ท่านพระอุปวาน เข้าไปหาท่านพระสารีบุตร ถึงที่อยู่ได้ปราศรัย กับ ท่านพระสารีบุตร ครั้นผ่านการปราศรัยพอให้ระลึกถึงกันไปแล้ว นั่ง ณ ที่ควร ส่วนข้างหนึ่ง

ครั้นแล้วได้ถามท่านพระสารีบุตรว่า ดูกรอาวุโส บุคคลกระทำที่สุดแห่งทุกข์ ด้วย วิชชา หรือหนอ ท่านพระสารีบุตรกล่าวว่า ดูกรอาวุโสไม่ใช่อย่างนั้น
อุ.  ดูกรอาวุโส บุคคลกระทำที่สุดแห่งทุกข์ด้วยจรณะ (ความประพฤติ) หรือ
สา. ดูกรอาวุโส ไม่ใช่อย่างนั้น

อุ.  ดูกรอาวุโส บุคคลกระทำที่สุดแห่งทุกข์ ด้วยวิชชาและจรณะ หรือ
สา. ดูกรอาวุโส ไม่ใช่อย่างนั้น

อุ.  ดูกรอาวุโส บุคคลกระทำที่สุดแห่งทุกข์ อื่นจากวิชชาและจรณะ หรือ
สา. ดูกรอาวุโส ไม่ใช่อย่างนั้น

อุ.  ผมถามว่า ดูกรอาวุโส บุคคลกระทำที่สุดแห่งทุกข์ ด้วยวิชชาหรือ ท่านกล่าวว่า ดูกรอาวุโส ไม่ใช่อย่างนั้น ผมถามว่า ดูกรอาวุโส บุคคลกระทำที่สุด แห่งทุกข์ ด้วยจรณะ หรือ ... ด้วยวิชชา และจรณะ หรือ ... อื่นจากวิชชา และจรณะหรือ

ท่านก็กล่าวว่า ดูกรอาวุโส ไม่ใช่อย่างนั้น ดูกรอาวุโส ก็บุคคลกระทำที่สุดแห่งทุกข์ ได้อย่างไรเล่า

สา. ดูกรอาวุโส
ถ้าบุคคลจักกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ด้วย วิชชา แล้วไซร้
ก็จักเป็นผู้มีอุปาทาน เทียว กระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้

ถ้าบุคคลจักกระทำที่สุดได้ด้วย จรณะ แล้วไซร้
ก็จักเป็นผู้มีอุปาทาน เทียวกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้

ถ้าบุคคลจักกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ด้วย วิชชา และ จรณะ ไซร้
ก็จักเป็นผู้มีอุปาทานเทียว กระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้

ถ้าบุคคลจักกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ นอกจากวิชชา และจรณะ ไซร้
ปุถุชน ก็จักกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้ เพราะปุถุชนเว้นจากวิชชาและจรณะ

ดูกรอาวุโส
บุคคลผู้มี จรณะ วิบัติ ย่อมไม่รู้ไม่เห็นตามความเป็นจริง
บุคคลผู้มี จรณะ สมบูรณ์ จึงรู้จึงเห็นตามความเป็นจริง

ย่อมกระทำที่สุดแห่งทุกข์ได้