หมวด 11 (ต่อ)

หน้า 719
ผัสสะ คือปัจจัยแห่งทิฏฐิ ๖๒

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใดเป็นพวก สัสสตวาท ย่อมบัญญัติ อัตตา และ โลกว่าเที่ยง ด้วยวัตถุ ๔ ประการ เหตุการณ์นี้มีได้ เพราะ ผัสสะเป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่านั้นหนอ เว้นจากผัสสะ เสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนา ตามทิฏฐิเฉพาะอย่างๆ ของตนๆ ขึ้นมา (ปฏิสํเวทิสฺสนฺติ) ได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก เอกัจจสัสสติกเอ กัจจอสัสสติกวาท ย่อมบัญญัติอัตตาและโลกว่า เที่ยงบางอย่าง ไม่เที่ยง บางอย่าง ด้วยวัตถุ ๔ ประการ เหตุการณ์นี้มีได้ เพราะ ผัสสะเป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ ทั้งหลายเหล่านั้นหนอ เว้นจากผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนาตาม ทิฏฐิเฉพาะอย่าง ๆของตน ๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกอันตานัน-ติกวาท ย่อมบัญญัติความมีที่สุด หรือความไม่มีที่สุดแห่งโลก ด้วยวัตถุ ๔ ประการเหตุการณ์นี้ มีได้ เพราะผัสสะเป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ ทั้งหลายเหล่านั้นหนอเว้นจากผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนา ทิฏฐิเฉพาะอย่างๆ ของตนๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้ นั้น ข้อนี้มิใช่ ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก อมราวิก-เขปิกวาท เมื่อถูกถามปัญหาใน ที่นั้นๆย่อมถึงความส่ายแห่งวาจา อันดิ้นได้ไม่ตายตัวด้วยวัตถุ๔ ประการ เหตุการณ์นี้มีได้ เพราะผัสสะ เป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่านั้นหนอ เว้นจากผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนาตาม ทิฏฐิ เฉพาะอย่าง ๆ ของตนๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก อธิจจสมุป-ปันนิกวาท ย่อม บัญญัติอัตตา และโลกว่าเกิดเองลอยๆด้วยวัตถุ ๒ ประการ เหตุการณ์นี้มีได้ เพราะผัสสะเป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ ทั้งหลายเหล่านั้นหนอ เว้นจากผัสสะ เสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนา ตามทิฏฐิเฉพาะอย่างๆ ของตน ๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะ มีได้เลย. (๑๘ พวกนี้ เป็นพวก ปุพพันตานุทิฏฐิ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใดเป็นพวก อุทธมาฆต-นิกสัญ ญีวาท ย่อมบัญญัติ อัตตามีสัญญาภายหลังแต่ตายแล้ว ด้วยวัตถุ ๑๖ ประการ เหตุการนี้มีได้ เพราะผัสสะเป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่านั้น หนอเว้นจากผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนา ตามทิฏฐิเฉพาะอย่าง ๆ ของตน ๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก อุทธมาฆต-นิกอสัญญีวาท ย่อมบัญญัติ อัตตาไม่มีสัญญาภายหลังแต่ตายแล้ว ด้วยวัตถุ ๘ ประการเหตุการณ์นี้มีได้เพราะผัสสะ เป็น ปัจจัย...สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่านั้น หนอ เว้นจากผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนา ตามทิฏฐิเฉพาะอย่าง ๆ ของตน ๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษูทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก อุทธมาฆต-นิกเนวสัญญีนาสัญญีวาท ย่อมบัญญัติอัตตามีสัญญา ก็ไม่ใช่ไม่มี สัญญาก็ไม่ใช่ ภายหลังจากตายแล้วด้วยวัตถุ ๘ ประการ เหตุการณ์นี้มีได้ เพราะผัสสะเป็นปัจจัย
...สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้นหนอ เว้น จากผัสสะ เสียแล้วจะรู้สึกต่อเวทนา ตามทิฏฐิเฉพาะอย่าง ๆ ของตน ๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกอุจเฉทวาทย่อมบัญญัติ ความขาดสูญ ความวินาศ ความไม่มี แห่งสัตว์ที่มีอยู่ ด้วยวัตถุ ๗ ประการ เหตุการณ์ นี้มีได้ เพราะผัสสะเป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้นหนอเว้น จาก ผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนา ตามทิฏฐิเฉพาะอย่าง ๆ ของตน ๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกทิฏฐธัมม-นิพพานวาท ย่อมบัญญัติ นิพพาน อย่างยิ่ง ในทิฏฐธรรมแห่งสัตว์ ผู้มีอยู่ ด้วยวัตถุ ๕ ประการ เหตุการณ์นี้มีได้ เพราะผัสสะ เป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้น หนอเว้น จาก ผัสสะเสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนาตาม ทิฏฐิ เฉพาะอย่าง ๆ ของตน ๆ ขึ้นมาได้ ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย

(๔๔ พวกนี้ เป็นพวก ปรันตานุทิฏฐิ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก ปุพพันต-กัปปิกวาท ก็ดี เป็นพวก อปรันต กัปปีกวาท ก็ดี เป็นพวก ปุพพันตอปรันต กัปปีกวาท ก็ดีล้วนแต่ เป็นผู้มี ปุพพันตาปรันตานุทิฏฐิ ปรารภ ปุพพันตาปรันตขันธ์ แล้วกล่าวบัญญัติซึ่ง ทิฏฐิอันเป็นอธิมุตติบท(ทางแห่งความ หลุด พ้นอย่างยิ่ง ของสัตว์ ตามทิฏฐิแห่งตน ๆ) มีอย่างต่างๆ เป็นอเนก ด้วยวัตถุ (ที่ตั้งแห่งทิฏฐิรวมหมดด้วยกัน) ๖๒ ประการ เหตุการณ์นี้มีได้ เพราะผัสสะเป็นปัจจัย ...สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้นหนอ เว้นจากผัสสะ เสียแล้ว จะรู้สึกต่อเวทนาตามทิฏฐิเฉพาะอย่าง ๆ ของตน ๆ ขึ้นมาได้ดังนี้นั้น ข้อนี้มิใช่ฐานะที่จะมีได้เลย.

หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นเป็นพิเศษ เฉพาะในกรณี อันสำคัญ ยิ่งนี้ว่า ผัสสะ อย่างเดียว เป็นตัวสำคัญอันร้ายกาจ นำให้เกิด สิ่งอันไม่พึงปรารถนา ทุกชนิดทุกประการ รวมทั้งทิฏฐิ ๖๒ ประการนี้ด้วย ขออย่าได้ศึกษาอย่างเล่น ๆ กับคำว่าผัสสะ. หรือเมื่อได้ยินคำ ว่า ผัสสะ คือปัจจัยแห่งทิฏฐิ ๖๒ ก็อย่าได้สำคัญ ไปว่าเป็นคำพูดขบขันหรือเพ้อเจ้อแล้วก็ไม่สนใจที่จะเข้าใจ นั่นแหละคือต้นตอ ของความไม่เข้าใจ โดย แท้จริง ในเรื่องปฏิจจสมุปบาท หรือ ทิฏฐิ ๖๒ ก็ตาม.

คำว่า ผัสสะ ในที่นี้ หมายถึง อวิชชาสัมผัส คือผัสสะที่มีอวิชชาเข้าผสมอยู่ด้วย มิใช่ผัสสะ ที่เป็นสักว่า การกระทบระหว่างอายตนะ คือในขั้น สุดท้าย ซึ่งเล็งถึงมโน สัมผัสที่มีเวทนาอย่างใดยอย่างหนึ่ง เป็นตัว ธรรมารมณ์ ดังนั้น จึงเป็นช่องทางให้ อวิชชา เข้าผสมอยู่ในสัมผัสนั้นได้ ตั้งแต่ ต้นจนปลาย ด้วยเหตุนี้ จึงมีนามว่า อวิชชาสัมผัส เป็นที่เกิดแห่งทิฏฐิทั้งหลาย ทุกชนิด โดยผ่านเวทนาทุก ๆ ขั้น จนถึง ขั้นที่จิตสัมผัสเวทนา อันประกอบอยู่ด้วยทิฏฐินั้น ๆ ทุกคราวไป จนเป็นทิฏฐิที่แน่น แฟ้น ตายตัว.


หน้า 723
ทิฏฐิ ๖๒ เป็นเพียงความรู้สึกผิด ๆของผู้ไม่รู้ปฏิจจสมุปบาท

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก สัสสตวาท ย่อม บัญญัติอัตตา และ โลกว่าเที่ยงด้วยวัตถุ ๔ ประการ นั่น เป็นเพียง ความรู้สึก ของสมณพราหมณ์ทั้งหลาย ผู้ไม่มีญาณ เครื่องรู้เครื่องเห็น เหล่านั้น ซึ่งเป็นเพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอนแห่งจิตใจ ของบุคคล ผู้มีตัณหาเท่านั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก เอกัจจสัส-สติกเอกัจจอสัสสติกวาท ย่อมบัญญัติอัตตาและโลกว่าเที่ยงบาง อย่างไม่เที่ยง บางอย่าง

ด้วยวัตถุ ๔ ประการ นั่น เป็นเพียงความรู้สึก ของสมณพราหมณ์ทั้งหลาย ผู้ไม่มีญาณเครื่องรู้เครื่องเห็น เหล่านั้น ซึ่งเป็นเพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจ ของบุคคลผู้มีตัณหาเท่านั้น.

ดูก่อนภิกษูทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก อันตานัน-ติกวาท ย่อมบัญญัติ ความมี ที่สุด หรือความไม่มีที่สุดแห่งโลก ด้วยวัตถุ ๔ ประการ นั่น เป็นเพียงความรู้สึก ของสมณพราหมณ์ ทั้งหลาย ผู้ไม่มีญาณเครื่องรู้เครื่องเห็น หล่านั้นซึ่งเป็นเพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจ ของบุคคล ผู้มีตัณหา เท่านั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็น พวกอมราวิก-เขปีกวาท เมื่อถูกถามปัญหาใ นที่นั้นๆย่อมถึงความส่ายแห่งวาจา อันดิ้นได้ไม่ตายตัว ด้วยวัตถุ ๔ ประการ นั่นเป็นเพียงความรู้สึก ของสมณพราหมณ์ทั้งหลาย ผู้ไม่มีญาณเครื่องรู้ เครื่องเห็น เหล่านั้นซึ่งเป็น เพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจ ของบุคคล ผู้มีตัณหาเท่านั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็น พวกอธิจจสมุป-ปันนิกวาท ย่อมบัญญัติ ซึ่งอัตตาและโลกว่าเกิดเองลอยๆ ด้วยวัตถุ ๒ ประการ นั่น เป็นเพียงความรู้สึกของพราหมณ์ทั้งหลาย ผู้ไม่มีญาณเครื่องรู้เครื่องเห็นเหล่านั้น ซึ่งเป็น เพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอนแห่ง จิตใจ ของบุคคล ผู้มีตัณหาเท่านั้น.

(๑๘ พวกนี้ เป็นพวก ปุพพันตานุทิฏฐ )

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก อุทธมาฆต-นิกสัญญีวาท ย่อมบัญญัติ อัตตา มีสัญญาภายหลังแต่ตายแล้ว ด้วย วัตถุ ๑๖ ประการนั่น เป็นเพียงความรู้สึกของสมณพราหมณ์ ทั้งหลาย ผู้ไม่มีญาณเครื่องรู้ เครื่องเห็นเหล่านั้น ซึ่งเป็นเพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจ ของบุคคล ผู้มีตัณหาเท่านั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็น พวก อุทธมาฆต-นิกอสัญญีวาท ย่อมบัญญัติ อัตตาไม่มีสัญญาภายหลังแต่ตายแล้วด้วยวัตถุ ๘ ประการนั่น เป็นเพียงความรู้สึกของสมณพราหมณ์ ทั้งหลาย ผู้ไม่มีญาณเครื่องรู้ เครื่องเห็นเหล่านั้น ซึ่งเป็นเพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจ ของบุคคล ผู้มีตัณหาเท่านั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก อุทธมาฆต-นิกเนวสัญญีนาสัญญีวาท ย่อมบัญญัติอัตตามีสัญญาก็ไม่ใช่ไม่มี สัญญาก็ไม่ใช่ ภายหลังแต่ตายแล้วด้วยวัตถุ ๘ ประการ นั่น เป็นเพียง ความรู้สึก ของสมณ พราหมณ์ทั้งหลายผู้ไม่มีญาณเครื่องรู้เครื่องเห็น เหล่านั้น ซึ่งเป็นเพียง ความหวาด เสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจ ของบุคคลผู้มีตัณหาเท่านั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใดเป็นพวก อุจเฉทวาท ย่อม บัญญัติ ความขาดสูญ ความวินาศ ความไม่มีแห่งสัตว์ที่มีอยู่ ด้วยวัตถุ ๗ ประการ นั่นเป็นเพียงความรู้สึกของสมณพราหมณ์ ทั้งหลาย ผู้ไม่มี ญาณเครื่องรู้เครื่องเห็น เหล่านั้น ซึ่งเป็นเพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจ ของบุคคล ผู้มีตัณหาเท่านั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก ทิฏฐธัมม-นิพพานวาท ย่อมบัญญัติ นิพพาน อย่างยิ่งในทิฏฐธรรมแก่สัตว์ผู้มีอยู่ ด้วยวัตถุ ๕ ประการ นั่น เป็นเพียงความรู้สึก ของสมณ พราหมณ์ ทั้งหลาย ผู้ไมีมีญาณเครื่องรู้ เครื่องเห็นเหล่านั้นซึ่งเป็นเพียง ความหวาดเสียว สั่นคลอน แห่งจิตใจของบุคคล ผู้มีตัณหาเท่านั้น.

(๔๔ พวกนี้ เป็นพวก อปรันตานุทิฏฐิ )

หน้า 727
ผัสสะ (แห่งปฏิจจสมุปบาท) คือที่มาของทิฏฐิ ๖๒

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย บรรดาสมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้น
สมณพราหมณ์ ทั้งหลาย เหล่าใด เป็นพวกสัสสตวาท ย่อมบัญญัติอัตตาและโลกว่า เที่ยงดังนี้ (๔ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติว่าเที่ยงแต่บางอย่างไม่เที่ยง บางอย่าง ดังนี้ (๔ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติว่า มีที่สุดหรือไม่มีที่สุดดังนี้ (๔ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติ ด้วยคำดิ้นได้ไม่ตายตัวดังนี้ (๔ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติ เกิดเองลอยๆดังนี้(๒ จำพวก) ก็ดี
(รวมเป็น) สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ที่บัญญัติทิฏฐิปรารภปุพพันตขันธ์
(๑๘ จำพวก ดังกล่าวแล้วข้างบน) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติว่า ตายแล้วมีสัญญาดังนี้ (๑๖ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติว่า ตายแล้วไม่มีสัญญาดังนี้ (๘ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติว่า ตายแล้วมีสัญญาก็ไม่ใช่ไม่ม ีสัญญาก็ไม่ใช่ ดังนี้ (๘ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติ ว่า (ตายแล้ว) ขาดสูญดังนี้ (๗ จำพวก) ก็ดี

สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่บัญญัติ นิพพานในทิฏฐธรรม (๕ จำพวก) ก็ดี (รวมเป็น) สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ที่บัญญัติทิฏฐิปรารภ อปรันตขันธ์
(๔๔ จำพวก ดังที่กล่าวแล้วข้างบน) ก็ดี

(รวมทั้งหมดเป็น) สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ที่บัญญัติทิฏฐิปรารภปุพ-พันตขันธ์ ก็ดี ปรารภ อปรันตขันธ์ก็ดีปรารภ ทั้งปุพพันตะ และอปรันตขันธ์ก็ดี ล้วนแต่เป็นผู้มี ปุพพันตาปรันตานุทิฏฐิ ปรารภขันธ์ ทั้งที่เป็นปุพพันตะ และอปรันตะ ดังนี้แล้ว กล่าว บัญญัติทิฏฐิ อันเป็นอธิมุตติบท (ทางแห่งความ หลุดพ้นอย่างยิ่งของสัตว์ ตามทิฏฐิแห่ง ตนๆ) มีอย่างต่างๆกันเป็นอเนกด้วยวัตถุ (ที่ตั้งแห่งทิฏฐิ) ทั้งหลาย๖๒ ประการก็ดี

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่านั้นทั้งหมด รู้สึกต่อเวทนา ตามทิฏฐิ เฉพาะ อย่างๆ ของตนๆ ขึ้นมา (ปฏิสํเวเทนฺติ)๑ เพราะการถูกต้อง แล้วๆ ด้วยผัสสายตนะทั้งหลาย ๖ ประการ.

เพราะเวทนา แห่งสมณพราหมณ์ ทั้งหลาย เหล่านั้นเป็นปัจจัย จึงมีตัณหา เพราะมี ตัณหา เป็นปัจจัย จึงมี อุปาทาน เพราะมี อุปาทานเป็นปัจจัย จึงมีภพ เพราะมีภพเป็น ปัจจัย จึงมีชาติ เพราะมีชาติ เป็นปัจจัย จึงมี ชรามรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัส อุปายาสทั้งหลาย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ในกาลใดแล ภิกษุย่อมรู้ชัด ตามที่เป็นจริงซึ่งความเกิดขึ้น (สมุทัย) ซึ่งความตั้งอยู่ ไม่ได้ (อัตถังคมะ) ซึ่งรส อร่อย (อัสสาทะ) ซึ่งโทษอันต่ำ ทราม (อาทีนวะ) ซึ่งอุบายเป็นเครื่องออกไปพ้น (นิสสรณะ) แห่งผัสสายตนะทั้งหลาย ๖ ประการ ภิกษุนี้ชื่อว่าย่อมรู้ชัด(ซึ่งเรื่องอันเกี่ยวกับผัสสายตนะ ๖ ประการนั้น) ยิ่งกว่า สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้น ทั้งหมดทีเดียวในกาล นั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใดเหล่าหนึ่ง ที่บัญญัติทิฏฐิ ปรารภ ปุพพันตขันธ์บ้าง ปรารภอปรันตขันธ์บ้าง ปรารภทั้งปุพพัน ตะ และอปรันต-ขันธ์บ้าง ล้วนแต่เป็นผู้มีปุพพันตาปรันตานุทิฏฐิ ปรารภขันธ์ทั้งที่เป็นปุพพันตะ และ อปรันตะ ดังนี้แล้ว กล่าวบัญญัติทิฏฐิอันเป็น อธิมุตติบท (ทางแห่งความหลุดพ้น อย่างยิ่ง

ของสัตว์ ตามทิฏฐิแห่งตนๆ) มีอย่างต่างๆกันเป็นอเนก สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่านั้น ทั้งหมด ถูกกระทำ แล้วให้ ตกอยู่ภายในแห่งข่าย ด้วย วัตถุ (ที่ตั้งแห่ง ทิฏฐิ)ทั้งหลาย ๖๒ ประการเหล่านั้นเอง เมื่อโงหัวอยู่ ทีเดียว ก็โงหัวอยู่ในข่ายนั้น เมื่อเที่ยวโงหัว อยู่ในที่ทั่วๆไป ก็โงหัวอยู่ใน ข่ายนั้น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนชาวประมง และลูกมือของชาวประมงผู้เชี่ยวชาญ ได้ล้อมแหล่งน้ำน้อย ไว้ด้วยอวนตาถี่ เมื่อเป็นอย่างนี้ สัตว์มี ชีวิตทั้งหลาย เป็นอันมากเหล่าหนึ่งเหล่าใด ในแหล่งน้ำนี้ สัตว์ทั้งหลาย เหล่านั้น แม้ทั้งหมด ชื่อว่าถูกกระทำไว้แล้วในภายในแห่งอวน เมื่อผุดอยู่ ที่เดียว ก็ผุดอยู่ใน อวน นั้น เมื่อเที่ยวผุดอยู่ในที่ทั่วๆไป ก็ยังคงผุดอยู่ในอวนนั้นนั่นเองนี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น กล่าวคือ สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่าใด เหล่าหนึ่ง ที่บัญญัติทิฏฐิ ปรารภปุพพันต-ขันธ์บ้าง ปรารภอปรันต ขันธ์บ้าง ปรารภทั้งปุพพันตะ และอปรันตขันธ์บ้าง ล้วนแต่ เป็นผู้มีปุพพันตา ปรันตานุทิฏฐิ ปรารภขันธ์ทั้งที่เป็น ปุพพันตะ และอปรันตะ ดังนี้แล้ว กล่าวบัญญัติทิฏฐิ อันเป็น อธิมุตติบท (ทางแห่งความหลุดพ้นอย่างยิ่งของสัตว์ ตามทิฏฐิแห่งตนๆ) มีอย่างต่างๆ กันเป็นอเนก สมณพราหมณ์ทั้ง หลาย เหล่านั้นทั้งหมด ถูกกระทำแล้วให้ตกอยู่ ภายใน แห่งข่าย ด้วยวัตถุ (ที่ตั้งแห่งทิฏฐิ) ทั้งหลาย ๖๒ ประการเหล่านั้นเอง เมื่อโงหัวอยู่ที่เดียว ก็โงหัวอยู่ในข่ายนั้น เมื่อเที่ยวโงหัว อยู่ในที่ทั่วๆไป ก็โงหัวอยู่ใน ข่ายนั้นนั่นเอง.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย กาย(หมู่แห่งนามรูป) ของตถาคต มีตัณหา เครื่องนำไปสู่ภพถูก ตัด ขาดแล้ว ยังตั้งอยู่. กายนั้น ยังตั้งอยู่ตลอดกาลเพียงใด เทวดาและมนุษย์ ทั้งหลาย จักเห็นซึ่งกายนั้นอยู่เพียงนั้น แต่จักไม่เห็น ซึ่งกายนั้น ในที่สุดแห่งชีวิต เพราะการทำลายแห่งกาย.

ดูก่อนภิกษุ ทั้งหลาย เปรียบเหมือนเมื่อพวงแห่งผลมะม่วง ขาดแล้วที่ขั้ว ผลมะม่วง ใดๆ ที่มีขั้วเนื่องกัน ย่อมหล่นลงมาด้วยกัน ทั้งหมดทั้งสิ้นนี้ฉันใด

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้ก็ฉันนั้น กล่าวคือ กายของตถาคต มีตัณหาเครื่องนำไป สู่ภพถูกตัดขาดแล้ว ยังตั้งอยู่. กายนั้นยังตั้งอยู่ตลอดกาลเพียงใด เทวดาและมนุษย์ ทั้งหลาย จักเห็นซึ่งกายนั้นอยู่เพียงนั้น แต่จักไม่เห็นซึ่งกายนั้น ในที่สุดแห่งชีวิต เพราะการทำลายแห่งกาย.

(เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสอย่างนี้แล้ว พระอานนท์ ได้กราบทูลว่า น่าอัศจรรย์พระ-เจ้าข้าไม่เคยมี พระเจ้าข้า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ธรรม ปริยายนี้มีนามว่ากระไร พระเจ้าข้า ดังนี้).

ดูก่อนอานนท์ ถ้าอย่างนั้น เธอจงจำธรรมปริยายนี้ไว้ว่า ชื่อว่า อัตถ-ชาละ บ้าง ธัมมชาละ บ้าง พระชาละ บ้าง ทิฏฐิชาละ บ้าง อนุตตร-สังคามวิชัย บ้าง ดังนี้เถิด.
…………………………………………………………………………………………….
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นใจความของพระพุทธภาษิตที่ตรัสไว้ในตอนนี้ว่า ถ้ารู้จัก สมุทัย อัตถังคมะ อัสสาทะอาทีนวะ และนิสสรณะของผัสสายตนะทั้ง ๖ ตามที่เป็น จริง แล้ว ก็จะเป็นความรู้ ที่ยิ่งกว่าทิฏฐิ ๖๒ ประการเหล่านั้น.ข้อนี้แสดงว่าทิฏฐิ ๖๒ ประการเหล่านั้น เกิดขึ้น จากการที่ไม่รู้ลักษณะ ๖ ประการ อันเกี่ยวกับผัสสายตนะ นั่นเอง.

โดยเฉพาะอย่างยิ่งคือไม่รู้ว่าผัสสะ คืออะไร อะไรเป็นมูลเหตุ ของผัสสะ อะไรเป็น ความ ตั้งอยู่ไม่ได้ของ ผัสสะ อะไรเป็นรสอร่อยที่ได้รับจาก ผัสสะ อะไรเป็นโทษที่เลว ทรามของผัสสะ อะไรเป็นอุบายที่จะอยู่ เหนือ อำนาจ ของผัสสะ รวมกันเป็น ลักษณะ ๖ ประการ.

ความรู้ตาม เป็นจริงทั้ง ๖ ประการ ที่เกี่ยวกับผัสสะ ก็คือความรู้ปฏิจจสมุปบาท ทั้งสาย นั่นเอง ผัสสะ เกิดมาจากอวิชชา สังขาร วิญญาณ เป็นต้น มีผลให้เกิดเวทนา ตัณหา อันเป็น รสอร่อย ของผัสสะ แล้วให้เกิดอุปาทาน ภพ ชาติ อันเป็นทุกข์ ซึ่ง เป็นโทษอันเลวทรามของผัสสะ และปฏิจจสมุปบาท ส่วนนิโรธวารทั้งสาย เป็นความ ตั้งอยู่ ไม่ได้ หรือเป็นอุบายเครื่องออกไปพ้น จากอำนาจของ ผัสสะ นั่นเอง. ทิฏฐิ ๖๒ ประการไม่มีทางที่จะเกิดขึ้น เพราะมีความรู้เกี่ยวกับผัสสะ ตลอดสายแห่งปฏิจจ สมุปบาท ดังนี้. อย่าลืมว่า ผัสสะในที่นี่ ก็คือ อวิชชา สัมผัสดังที่กล่าวมาแล้ว ในเรื่องก่อนๆนั่นเอง.

หน้า 732
ทิฏฐิ ๖๒ เป็นผลของการไม่รู้ปฏิจจสมุปบาท

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีธรรม๒ที่ลึก ที่สัตว์อื่นเห็นได้ยาก ยากที่สัตว์อื่นจะรู้ตาม เป็น ธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็นวิสัยที่จะหยั่งลงง่ายแห่งความ ตรึก เป็นของละเอียด รู้ได้เฉพาะบัณฑิตวิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ทำให้ แจ้งด้วยปัญญาอันยิ่งเอง แล้วสอน ผู้อื่น ให้รู้แจ้ง เป็นคุณวุฒิเครื่องนำไปสรรเสริญของผู้ที่เมื่อจะพูดสรรเสริญ เราตถาคต ให้ถูกต้องตรงตามที่เป็นจริง. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมทั้งหลายเหล่านั้น เป็นอย่างไร เล่า?

[ หมวด ๑ ปุพพันตกัปปิกวาท๑๘ประการ]

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง เป็นพวกปุพพันตกัปปิกวาท มีปุพพันตานุทิฏฐิ [ทิฏฐิเป็น ไปตามซึ่งขันธ์อันเป็นปุพพันตะ (ขันธ์ที่มีแล้ว ในกาลก่อน)]ปรารภขันธ์อันมีแล้วในกาลก่อน ย่อมกล่าว บัญญัติซึ่งอธิมุตติบท (ทางแห่งความหลุดพ้นอย่างยิ่งของสัตว์ตาม ทิฏฐิแห่งตนๆ) มีอย่าง ต่างๆ เป็นอเนก ด้วยวัตถุ (ที่ตั้งแห่งทิฏฐิ)ทั้งหลาย ๑๘ ประการ. สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้น อาศัยอะไร ปรารภอะไรจึงบัญญัติ อธิมุตติบท ด้วยวัตถุ ๑๘ ประการเหล่านั้น?


หน้า 733
(ก. สัสสตทิฏฐิ ๔ ประการ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง เป็นพวกสัสสตวาท ย่อมบัญญัติอัตตา และโลกว่าเที่ยง ด้วยวัตถุทั้งหลาย๔ประการ... (ต่อไปนี้จะ ตัดข้อความอันยืดยาว แห่ง ทิฏฐิหนึ่งๆ ให้เหลือเฉพาะ แต่ใจความ นำมาเรียงลำดับติดต่อกันไป จนกว่า จะครบทั้ง ๖๒ ทิฏฐิ-วัตถุ และจัดเป็นหมวด ย่อยๆตามลำดับหมวดดัง ที่มีอยู่ใน พระบาลี นับตั้งแต่หมวด ก.ข้างบนนี้ไป)

(๑) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน ในโลกนี้อาศัย ความเพียรเผา กิเลส... จึงมีเจโตสมาธิ ในลักษณะที่เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เขาย่อม ระลึกถึงขันธ์อันเคย อยู่ในกาล ก่อน มีประการต่างๆ เป็นอเนก คือระลึกได้ ๑ ชาติบ้าง... ฯลฯ... หลายแสนชาติเป็น อเนก บ้าง...แล้วกล่าว (ตามความเห็นของตน) อย่างนี้ว่าอัตตา และโลกเป็นของเที่ยง คงตัว ยืนอยู่เหมือนยอดภูเขา ตั้งอยู่อย่างมั่นคงดุจการตั้งอยู่ของ เสาระเนียด แม้ (ปรากฏการณ์ของ) สัตว์ทั้งหลาย จะแล่นไป ท่องเที่ยวไป เคลื่อนไปบังเกิดไปแต่สิ่งซึ่ง เที่ยงแท้สม่ำเสมอ ยังคงอยู่นั่นเอง ดังนี้ ...เพราะว่า เราย่อมระลึกได้ซึ่งขันธ์อันเคยอยู่ ในกาลก่อน มีประการต่างๆ เป็นอเนกได้ พร้อมทั้ง อาการ พร้อมทั้งอุเทศ ดังนี้. ... ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็น ฐานะที่ ๑ อันสมณ พราหมณ์พวกหนึ่ง ซึ่งเป็นพวก สัสสตวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้ว จึงบัญญัติอัตตา และโลกว่าเที่ยง

(๒) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน อาศัยความเพียรเผากิเลส... จึงมี เจโตสมาธิในลักษณะ ที่เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เขาย่อมระลึกถึงขันธ์ อัน เคยอยู่ ในกาลก่อน มีประการต่างๆเป็นอเนก คือระลึกได้ ๑ สังวัฏฏะ-วิวัฏฏกัปป์บ้าง...กระทั่ง สิบสังวัฏฏะวิวัฏฏ กัปป์บ้าง...แล้วกล่าว (ตามความเห็นของตน) อย่างนี้ว่าอัตตา และโลก เป็นของเที่ยง คงตัว ยืนอยู่เหมือน ยอดภูเขา ตั้งอยู่อย่างมั่นคงดุจการตั้งอยู่ ของ เสาระเนียด แม้(ปรากฏการณ์ของ)สัตว์ทั้งหลาย จะแล่นไป ท่องเที่ยวไป

เคลื่อนไปบังเกิดไป แต่สิ่งซึ่งเที่ยงแท้สม่ำเสมอ ยังคงอยู่นั่นเองดังนี้ ... เพราะว่าเรา ย่อมระลึกได้ซึ่ง ขันธ์ อันเคยอยู่ในกาลก่อน มีประการต่างๆ เป็นอเนกได้ พร้อมทั้งอาการ พร้อมทั้งอุเทศ ดังนี้....ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๒ อันสมณพราหมณ์ พวกหนึ่ง ซึ่งเป็นพวกสัสสตวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้ว จึงบัญญัติอัตตาและโลกว่าเที่ยง.

(๓) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน อาศัยความเพียรเผากิเลส.. จึงมี เจโตสมาธิ ในลักษณะ ที่ เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เขาย่อมระลึกถึง ขันธ์อันเคยอยู่ในกาล ก่อน มีประการต่างๆเป็นอเนก คือระลึกได้ สิบสังวัฏฏะ- วิวัฏฏกัปป์บ้าง... กระทั่งถึง สี่สิบสังวัฏฏะ-วิวัฏฏกัปป์ บ้าง...แล้ว กล่าว (ตามความเห็น ของตน)อย่างนี้ว่า อัตตา และโลก เป็นของเที่ยง คงตัว ยืนอยู่เหมือนยอดภูเขา ตั้งอยู่ อย่างมั่นคงดุจการ ตั้งอยู่ของเสา ระเนียด แม้(ปรากฏการณ์ของ)สัตว์ทั้งหลาย จะแล่นไป ท่องเที่ยวไป เคลื่อนไป บังเกิดไป แต่สิ่งซึ่งเที่ยงแท้สม่ำ เสมอ ยังคงอยู่นั่นเอง ดังนี้ ...เพราะว่า เราย่อม ระลึกได้ซึ่งขันธ์อันเคยอยู่ ในกาลก่อน มีประการต่างๆเป็นอเนกได้ พร้อมทั้ง อาการ พร้อมทั้งอุเทศ ดังนี้..ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๓ อันสมณ-พราหมณ์ พวกหนึ่งซึ่งเป็นพวกสัสสตวาท อาศัยแล้วปรารภแล้ว จึง บัญญัติ อัตตาและโลกว่า เที่ยง

(๔) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน เป็นนักตรึกนักตรองเขา ย่อมกล่าว ตามที่ความตรึก พาไป ความตรองแล่นไป ตามปฏิภาณ ของตนเองว่า อัตตา และโลก เป็นของเที่ยง คงตัว ยืนอยู่ เหมือนยอดภูเขา ตั้งอยู่อย่างมั่นคง ดุจการตั้งอยู่ ของเสาระเนียด แม้ (ปรากฏการณ์ ของ) สัตว์ทั้ง หลาย จะแล่นไป ท่องเที่ยวไป เคลื่อนไป บังเกิดไปแต่สิ่ง ซึ่งเที่ยงแท้สม่ำเสมอ ยังคงอยู่นั่นเอง ดังนี้ ...ดูก่อน ภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๔ อันสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ซึ่งเป็นพวก สัสสตวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้ว จึงบัญญัติอัตตาและโลกว่าเที่ยง

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเท่าใด เป็นพวกสัสสตวาท บัญญัติอัตตา และโลกว่า เป็นของ เที่ยง สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่า นั้นทั้งหมด บัญญัติโดย อาศัยวัตถุทั้งหลาย ๔ ประการ เหล่านี้ หรือว่าวัตถุประการใดประการหนึ่ง ในบรรดาวัตถุ ทั้งหลาย ๔ ประการเหล่านี้ วัตถุ อื่นนอกจากนี้ มิได้มี

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายตถาคต ย่อมรู้ชัดว่า ฐานะที่ตั้งแห่งทิฏฐิเหล่านี้ เมื่อใครถือเอา แล้ว อย่างนี้ ลูบคลำ แล้ว อย่างนี้ ก็จะมีคติอย่างนั้น มีอภิสัมปรายภพอย่างนั้น ตถาคต ย่อมรู้ชัดซึ่งข้อนั้นด้วยรู้ชัด ซึ่งธรรมอัน ยิ่งไปกว่านั้นด้วย และไม่จับฉวยไว้ ซึ่งสิ่งที่ตถาคตรู้แล้วนั้นด้วย และเมื่อ ไม่จับฉวยอยู่ ความดับเย็น (นิพฺพุติ)ก็เป็นสิ่งที่ ตถาคตรู้แจ้งแล้ว เฉพาะตนนั่นเทียว เพราะรู้แจ้งตามที่เป็นจริง ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้น ซึ่งความตั้งอยู่ไม่ ได้ ซึ่งรสอร่อย ซึ่งโทษอันเลวทราม และซึ่งอุบายเป็นเครื่อง ออกไปพ้น แห่ง เวทนาทั้งหลาย

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตเป็นผู้พ้นวิเศษแล้ว เพราะความไม่ยึดมั่น. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมทั้งหลาย เหล่านี้แล เป็นธรรมที่ลึก ที่สัตว์อื่น เห็นได้ยาก ยากที่สัตว์อื่นจะรู้ตาม เป็นธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็น วิสัยที่จะหยั่งลงง่ายแห่ง ความตรึก เป็นของละเอียด รู้ได้เฉพาะบัณฑิตวิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ทำให้แจ้ง ด้วยปัญญาอันยิ่งเอง แล้วสอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง เป็นคุณวุฒิเครื่องนำไปสรรเสริญ ของผู้ที่เมื่อจะพูด สรรเสริญ เราตถาคต ให้ถูกต้องตรงตามที่เป็นจริง
………………………………………………………………………………
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นความสำ คัญของสิ่งที่เรียกว่าเวทนา ดังที่พระองค์ ได้ตรัสว่า เพราะรู้เหตุให้เกิดขึ้น ความตั้งอยู่ ไม่ได้ รสอร่อยโทษต่ำ ทราม อุบายเครื่อง ออก ตถาคต จึงรู้แจ้งสัสสต ทิฏฐิ เหล่านั้นรู้แจ้งซึ่งสิ่งที่ยิ่งขึ้นไป กว่าทิฏฐิเหล่านั้น แล้วไม่ยึดมั่นจนกระทั่ง รู้ แจ้งนิพพุติ (ความดับเย็น) อันเป็นภายใน. ความรู้แจ้งเวทนาในลักษณะ ๕ ประการ มีรู้แจ้งเหตุให้เกิดขึ้นเป็นต้น นั้น คือรู้แจ้งเวทนา ในสายแห่ง ปฏิจจสมุปบาท ทั้งส่วนหน้าและส่วนหลังของเวทนา นั้นเอง.ถ้าไม่รู้แจ้ง เวทนา ในลักษณะอย่างนี้ ย่อมไม่พ้นไปจากข่ายแห่งสัสสตทิฏฐิ ๔ ประการนี้.

หน้า 740
(ค. อันตานันติกทิฏฐ ๔ ประการ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง เป็นพวกอันตานันติกวาท ย่อมบัญญัติ ซึ่งโลกว่า มีที่สุด หรือไม่มีที่สุด ด้วยวัตถุทั้งหลาย ๔ ประการ

(๙) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน อาศัยความเพียรเผากิเลส ... มีเจโต สมาธิในลักษณะ ที่เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เป็นผู้มีสัญญาว่า มีที่สุดอยู่ในโลกสมณ พราหมณ์ ผู้นี้กล่าวอย่างนี้ว่า โลกอันกลมรอบ ตัวนี้ มีที่สุด. เพราะเหตุไร ข้าพเจ้า จึงกล่าวอย่างนี้? เพราะเหตุว่า ข้าพเจ้า อาศัยความเพียรเผากิเลส... มีเจโตสมาธิใน ลักษณะที่ เมื่อจิต ตั้งมั่นแล้ว เป็นผู้มีสัญญาว่า มีที่สุดอยู่ในโลก. ด้วยเหตุนี้ ข้าพเจ้า จึงรู้ความข้อนี้ว่า โลกอันกลมรอบตัวนี้ มีที่สุด ดังนี้.  

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๑ อันสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ซึ่งเป็นพวก อันตานันติกวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้วจึงบัญญัติซึ่งโลก ว่ามีที่สุด หรือไม่มีที่สุด.

(๑๐) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน อาศัยความเพียรเผากิเลส... มีเจโตสมาธิในลักษณะ ที่เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เป็นผู้มีสัญญาว่าไม่มี ที่สุดอยู่ในโลก. สมณพราหมณ์ผู้นี้กล่าวอย่างนี้ว่า โลกอันไม่มี ที่สุดรอบนี้ ไม่มีที่สุด สมณพราหมณ์ ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่กล่าวว่าโลกอัน กลมรอบตัวนี้ มีที่สุด ดังนี้นั้น คำพูดของ สมณพราหมณ์เหล่านั้น เป็นมุสา เพราะว่า โลกอันไม่มีที่สุดรอบนี้ ไม่มีที่สุด.

ข้อนี้เพราะเหตุไรเล่าข้าพเจ้าอาศัยความเพียร เผากิเลส ... มีเจโตสมาธิในลักษณะที่ เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เป็นผู้มีสัญญาว่า ไม่มีที่สุดอยู่ในโลกด้วยเหตุนี้ ข้าพเจ้าจึงรู้ ความ ข้อนี้ว่า โลกอันไม่มีที่สุดรอบนี้ ไม่มีที่สุด ดังนี้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย

นี้เป็นฐานะที่ ๒ อันสมณพราหมณ์พวกหนึ่งซึ่งเป็นพวก อันตานันติกวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้ว จึงบัญญัติ ซึ่งโลกว่ามีที่สุด หรือไม่มีที่สุด.

(๑๑) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน อาศัยความเพียรเผากิเลส... มีเจโต สมาธิในลักษณะ ที่เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เป็นผู้มีสัญญาว่า มีที่สุดในเบื้องบนและ เบื้องต่ำ อยู่ในโลก มีสัญญาว่าไม่มีที่สุด ในเบื้องขวาง(รอบตัว) อยู่ในโลก.

สมณ-พราหมณ์ผู้นี้ กล่าวอย่างนี้ว่า โลกนี้มี ที่สุดด้วย ไม่มีที่สุด้วย สมณพราหมณ์ ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกที่กล่าวว่า โลกอันกลมรอบตัวนี้ มีที่สุด ดังนี้นั้น คำพูดของ สมณพราหณ์เหล่า นั้น เป็นมุสา ถึงแม้สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ซึ่งเป็นพวก ที่พูดว่าโลกอันไม่มีที่สุด รอบนี้ ไม่มีที่สุด ดังนี้นั้น คำของสมณพราหมณ์แม้ เหล่านั้น ก็เป็นมุสาเพราะเหตุว่า โลกนี้มีที่สุด้วย ไม่มีที่สุดด้วย.

ข้อนั้นเพราะเหตุไรเล่า? ข้อนั้นเพราะเหตุว่า ข้าพเจ้าอาศัยความเพียรเผากิเลส... มีเจโตสมาธิในลักษณะ ที่ เมื่อจิตตั้งมั่นแล้ว เป็นผู้มีสัญญาว่า มีที่สุดในเบื้องบน และเบื้องต่ำ อยู่ในโลก มีสัญญาว่า ไม่มี ที่สุดในเบื้องขวาง(รอบตัว) อยู่ในโลก. ด้วยเหตุนี้ ข้าพเจ้าจึงรู้ความข้อนี้ว่า โลกนี้มีที่สุด้วย ไม่มีที่สุด้วย ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๓ อันสมณ-พราหมณ์พวกหนึ่ง ซึ่งเป็นพวกอันตา นันติกวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้ว จึงบัญญัติซึ่งโลกว่า มีที่สุดหรือไม่มีที่สุด.

(๑๒) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน เป็นนักตรึกนักตรองเขา ย่อม กล่าวตามที่ความตรึก พาไป ความตรองแล่นไป ตามปฏิภาณของ ตนเองว่าโลกนี้มีที่สุดก็หามิได้ ไม่มีที่สุดก็หามิได้. สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวก ที่กล่าวว่า โลกอันกลมรอบตัวนี้ มีที่สุด ดังนี้นั้น คำพูดของ สมณพราหมณ์เหล่านั้น เป็น มุสา แม้สมณพราหมณ์ ทั้งหลายเหล่าใด ซึ่งเป็นพวกที่กล่าวว่า โลกอันไม่มี ที่สุด

รอบนี้ ไม่มีที่สุด ดังนี้นั้น คำพูดของสมณพราหมณ์ แม้เหล่านั้น ก็เป็นมุสา ถึงแม้สมณ พราหมณ์ทั้งหลาย เหล่าใด ซึ่งเป็นพวกที่กล่าวว่าโลกนี้ มีที่สุด้วย ไม่มีที่สุดด้วยดังนี้ นั้น คำพูดของสมณพราหมณ์แม้เหล่า นั้น ก็เป็นมุสา เพราะว่า โลกนี้มีที่สุดก็หามิได้ ไม่มีที่สุดก็หามิได้ ดังนี้. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็น ฐานะ ที่ ๔ อันสมณ-พราหมณ์ พวกหนึ่งซึ่งเป็นพวกอันตานันติกวาทอาศัยแล้ว ปรารภแล้ว จึงบัญญัติซึ่ง โลกว่า มีที่สุดหรือไม่มีที่สุด.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด เป็นพวกอันตานันติก-วาท บัญญัติโลกว่ามีที่สุด หรือไม่มีที่สุด สมณพราหมณ์ทั้งหลาย เหล่านั้นทั้งหมด บัญญัติ โดยอาศัยวัตถุทั้งหลาย ๔ ประการเหล่านี้ หรือว่าวัตถุประการใดประการหนึ่ง ในบรรดา วัตถุทั้งหลาย ๔ ประการเหล่านี้ วัตถุอื่นนอกจากนี้ มิได้มี.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายตถาคตย่อมรู้ชัดว่า ฐานะที่ตั้งแห่งทิฏฐิเหล่านี้ เมื่อใครถือเอาแล้ว อย่างนี้ ลบคลำ แล้วอย่างนี้ ก็จะมีคติอย่างนั้น มีอภิสัม ปรายภพอย่างนั้น ตถาคตย่อม รู้ชัดซึ่งข้อนั้นด้วยรู้ชัด ซึ่งธรรม อันยิ่งไปกว่านั้นด้วย และเมื่อไม่จับฉวยไว้ซึ่งสิ่งที่ ตถาคต รู้แล้วนั้นด้วย และเมื่อไม่ จับฉวยอยู่ความดับเย็น (นิพฺพุติ) ก็เป็นสิ่งที่ตถาคต รู้แจ้งแล้วเฉพาะตนนั่นเทียว เพราะรู้แจ้งตามที่เป็นจริง ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้น ซึ่งความ ตั้งอยู่ไม่ได้ ซึ่งรสอร่อย ซึ่งโทษอันเลวทราม และซึ่งอุบายเป็นเครื่องออก ไปพ้นแห่ง เวทนา ทั้งหลาย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตเป็นผู้พ้นวิเศษแล้ว เพราะความไม่ยึดมั่น. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมทั้ง หลายเหล่านี้แล เป็นธรรมที่ลึก ที่สัตว์อื่น เห็นได้ยาก ยากที่สัตว์อื่นจะรู้ตาม เป็นธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็นวิสัยที่จะหยั่งลงง่ายแห่ง ความตรึก เป็นของละเอียด รู้ได้เฉพาะบัณฑิตวิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ทำ ให้แจ้งด้วย ปัญญาอันยิ่งเอง แล้วสอนผู้อื่นให้รู้แจ้งเป็นคุณวุฒิเครื่องนำไปสรรเสริญ ของผู้ที่ เมื่อจะพูด สรรเสริญเราตถาคต ให้ถูกต้องตรงตามที่เป็นจริง.

หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า แม้ทิฏฐิของพวกอันตานันติกวาท ๔ จำพวกนี้ ก็มีมูล มาจากสิ่งที่เรียกว่า เวทนา มีข้อ ความอย่างเดียวกับข้อความ ที่พระองค์ตรัสเกี่ยวกับพวกสัสสตวาท ขอให้ย้อนไปดูหมายเหตุท้ายหมวด สัสสตวาท อีกครั้งหนึ่ง จนเห็นว่า ถ้าไม่รู้ แจ้งเวทนา ในลักษณะอย่างนั้น ย่อมไม่พ้นไปจากข่าย แห่ง อันตานันติกทิฏฐิ ๔ ประการนี้ได้. นี่แหละคือความสำ คัญของสิ่งที่เรียกว่า เวทนา เพียงสิ่งเดียว.


หน้า 743
(ฆ. อมราวิกเขปิกทิฏฐิ ๔ ประการ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง เป็นพวกอมราวิกเขปิกวาทเมื่อถูกถาม ปัญหาในที่นั้นๆ ย่อมถึงความส่ายแห่งวาจา อันดิ้นได้ไม่ ตายตัว ด้วยวัตถุทั้งหลาย ๔ ประการ (๑๓) ดูก่อนภิกษุทั้ง หลาย สมณพราหมณ์บางท่าน ...มีความคิดว่าเราไม่รู้ ชัด ตามที่เป็นจริงว่า นี้เป็นกุศล นี้เป็นอกุศล เมื่อไม่ รู้ตาม ที่เป็นจริง อย่างนี้ไป พยากรณ์ เข้าว่านี้เป็นกุศล นี้เป็นอกุศล ดังนี้แล้ว นั่นจะเป็นการกล่าวเท็จ ของเรา การกล่าวเท็จ เป็นความคับแค้น ความคับแค้น เป็นอันตราย. ดังนี้

สมณพราหมณ์ผู้นี้ กลัวต่อ มุสาวาท ขยะแขยงต่อมุสาวาท อยู่อย่างนี้ ก็ไม่ยอม กล่าวว่า เช่นนี้เป็นกุศล เช่นนี้เป็นอกุศล เมื่อถูกเขา ถามอยู่ด้วยปัญหาข้อนี้ ก็ถึงซึ่ง ความส่ายแห่งวาจาอันดิ้นได้ไม่ตายตัว เช่นนี้ว่า อย่างนี้ ก็มิใช่ อย่างนั้น ก็มิใช่ อย่างอื่น ก็มิใช่ ไม่ใช่ ก็มิใช่ไม่ไม่ใช่ ก็มิใช่ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๑ อัน สมณพราหมณ์พวกหนึ่งซึ่งเป็นพวก อมราวิกเขปิกวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้ว เมื่อถูกถามปัญหานั้นๆ ย่อมถึงความส่าย แห่งวาจาอันดิ้นได้ไม่ตายตัว.

(๑๔) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน ...มีความคิดว่าเราไม่รู้ชัดตาม ที่เป็นจริงว่า นี้เป็นกุศล นี้เป็นอกุศล เมื่อไม่รู้ตามที่เป็นจริง อย่างนี้ไปพยากรณ์เข้าว่า นี้เป็นกุศล นี้เป็นอกุศล ดังนี้แล้ว นั่นจะทำ ให้เกิดฉันทะ (ความพอใจ) บ้าง ราคะบ้าง โทสะบ้าง ปฏิฆะ(ความหงุดหงิด) บ้าง ฉันทะ ราคะ โทสะ ปฏิฆะ เกิดในธรรมใด ธรรมนั้น เป็นอุปทานแก่เรา อุปาทานนั้น เป็นความคับแค้นแก่เรา ความคับแค้น เป็นอันตรายดังนี้

สมณพราหมณ์ผู้นี้กลัวต่ออุปาทาน ขยะแขยงต่ออุปทาน อยู่อย่างนี้ ก็ไม่ยอมกล่าวว่า เช่นนี้เป็นกุศล เช่นนี้เป็นอกุศล เมื่อถูกเขาถามอยู่ด้วย ปัญหาข้อนี้ ก็ถึงซึ่งความส่ายแห่งวาจา อันดิ้นได้ ไม่ตายตัว เช่นนี้ว่า อย่างนี้ ก็มิใช่ อย่างนั้น ก็มิใช่ อย่างอื่น ก็มิใช่ ไม่ใช่ ก็มิใช่ ไม่ไม่ใช่ ก็มิใช่ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๒ อันสมณพราหมณ์พวกหนึ่งซึ่งเป็นพวกอมราวิก-เขปิกวาทอาศัยแล้ว ปรารภแล้ว เมื่อถูกถามปัญหานั้นๆ ย่อมถึงความส่ายแห่ง วาจา อันดิ้นได้ไม่ตายตัว.

(๑๕) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์บางท่าน ...มีความคิดว่าเราไม่รู้ชัดตามที่เป็นจริงว่า นี้เป็นกุศล นี้เป็นอกุศล เมื่อไม่รู้ตามที่เป็น จริง อย่างนี้ไปพยากรณ์เข้าว่า นี้เป็นกุศล นี้เป็นอกุศล ดังนี้แล้วเกิดมี สมณพราหมณ์ ทั้งหลายที่เป็นบัณฑิต มีปัญญาละเอียดอ่อน เชี่ยวชาญใน การข่มด้วยวาทะ มีความเฉียบ แหลมดุจยิงถูกเส้นขนเนื้อทราย เผอิญมาเที่ยวทำลายทิฏฐิของผู้อื่น ด้วยปัญญาอยู่สมณพราหมณ์ เหล่านั้น จะพึง รุมกันซักไซ้ไล่เลียงเราในที่นั้น เราจะไม่สามารถตอบโต้แก่เขาได้ การที่ตอบโต้เขาไม่ได้ นั้น มันเป็นความคับแค้น แก่เรา ความคับแค้นนั้นเป็น อันตราย ดังนี้.

สมณพราหมณ์ผู้นี้ กลัวต่อการรุม ล้อมซักถาม ขยะแขยงต่อการรุมล้อมซักถาม อยู่อย่างนี้ก็ไม่ยอม กล่าวว่า เช่นนี้เป็นกุศล เช่นนี้เป็น อกุศล เมื่อถูกเขาถามอยู่ด้วย ปัญหา ข้อนี้ก็ถึงซึ่งความ ส่ายแห่งวาจา อันดิ้นได้ไม่ตายตัว เช่นนี้ว่า อย่างนี้ ก็มิใช่ อย่างนั้น ก็มิใช่ อย่างอื่น ก็มิใช่ ไม่ใช่ ก็มิใช่ ไม่ไม่ใช่ ก็มิใช่ ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายนี้ เป็น ฐานะที่ ๓ อันสมณ พราหมณ์ พวกหนึ่งซึ่งเป็น พวก อมราวิก เขปิกวาท อาศัย แล้วปรารภแล้ว เมื่อถูกถาม ปัญหานั้นๆ ย่อมถึง ความส่าย แห่งวาจาอันดิ้นได้ไม่ตายตัว.

(๑๖) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณืบางท่าน เป็นคนเขลา เป็นคนงมงาย เพราะความเป็นคนเขลา เพราะความเป็นคนงมงาย เมื่อถูกถาม ปัญหาในที่นั้น ๆ ก็ถึงซึ่งความส่ายแห่งวาจาอันดิ้นได้ไม่ตายตัว โดย กล่าวว่า ถ้าท่านถามเราว่า โลกอื่นมีอยู่หรือ? ถ้าเรารู้สึกว่าโลกอื่นมีอยุ่ เราก็จะพยากรณ์ข้อนั้นแก่ ท่านว่า โลกอื่น มีอยู่. แต่ความจริงนั้น แม้การตอบว่าอย่างนี้ ก็ไม่เป็นที่ชอบใจแก่เรา แม้การตอบว่า อย่างโน้น ก็มิได้ เป็น ที่ชอบใจแก่เรา แม้การตอบว่าอย่างอื่น ก็ไม่เป็นที่ชอบใจแก่เรา แม้การตอบว่าไม่ ก็มิได้เป็นที่ชอบใจ แก่เรา แม้การตอบว่า ไม่ ก็หามิได้ ก็ไม่เป็นที่ชอบใจแก่เรา....

(จะมีการตอบส่ายไปส่ายมา ไม่ตายตัวถึง ๕ ประการ ในลักษณะอย่างนี้ ในทุก ๆ คำถาม ซึ่งได้สมมติ ขึ้นต่อไปอีกถึง ๑๕ คำถาม. รวมกันทั้งหมด เป็น ๑๖ คำถาม ทั้งคำถามที่กล่าวแล้วข้างต้น.

สำหรับอีก ๑๕ คำถามต่อไปนั้น คือ
๒. โลกอื่นไม่มีหรือ?
๓. โลกอื่นมีและไม่มีหรือ?
๔. โลกอื่นมี ก็หามิได้ไม่มี ก็หา มิได้หรือ?
๕. สัตว์เป็นโอปปาติกะ (เกิดผุดขึ้น) มีหรือ?
๖. สัตว์เป็นโอปปาติกะ ไม่มีหรือ?
๗. สัตว์เป็น โอปปาติกะมี และไม่มี หรือ?
๘. สัตว์เป็นโอปปาติกะมีก็หามิได้ไม่มีก็หามิได้หรือ?
๙. ผลแห่งกรรมดีกรรม ชั่วมีหรือ?
๑๐. ผลแห่งกรรมดีกรรมชั่วไม่มีหรือ?
๑๑. ผลแห่ง กรรมดีกรรมชั่วมีและไม่มีหรือ?
๑๒. ผลแห่ง กรรมดีกรรมชั่วมีก็หามิได้ไม่มีก็หามิได้หรือ?
๑๓. ตถาคตตายแล้วมีอีกหรือ?
๑๔. ตถาคตตายแล้ว ไม่มีอีก หรือ?
๑๕. ตถาคตตายแล้วมีอีกและไม่มีอีกหรือ? ๑๖.

ตถาคตตายแล้วมีอีกก็หามิได้ไม่มีอีกก็หามิได้หรือ? แล้วก็มีคำตอบต่อท้ายทุก ๆ ปัญหาว่า ถ้าเขารู้สึกว่าอย่างไร เขาก็จะตอบว่า อย่างนั้น ตามตัวปัญหาที่ถาม แล้วก็กลับปฏิเสธว่า แต่ความจริงนั้น แม้การตอบว่า อย่างนี้ ก็ไม่ เป็นที่ชอบใจแก่เรา แม้การตอบว่า อย่างโน้น ก็ไม่เป็นที่ชอบใจแก่เรา แม้การตอบว่าอย่างอื่น ก็ไม่เป็นที่ชอบใจแก่เรา แม้การตอบว่าไม่ ก็ไม่เป็น ที่ชอบใจแก่เรา แม้การตอบว่า ไม่ก็หามิได้ ก็ไม่เป็นที่ชอบใจแก่เรา.) ก่อนภิกษุทั้งหลาย

นี้เป็นฐานะที่ ๔ อันสมณพราหมณ์พวกหนึ่งซึ่งเป็นพวก อมราวิกเขปิกวาทอาศัยแล้ว ปรารภแล้ว เมื่อถูก ถามปัญหานั้น ๆ ย่อมถึงซึ่งความส่าย แห่งวาจาอันดิ้นได้ ไม่ตายตัว.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ที่เป็นพวกอมราวิก- เขปิกวาท เมื่อถูกเขาถาม ปัญหา ในที่นั้น ๆ ย่อมถึงซึ่งความส่าย แห่ง วาจาอันดิ้นได้ไม่ตายตัว สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่านั้น ทั้งหมด ก็อาศัยวัตถุทั้งหลาย ๔ ประการเหล่านี้ หรือว่าวัตถุประการใดประการหนึ่ง ในบรรดาวัถตุ ทั้งหลาย ๔ ประการเหล่านี้ วัตถุอื่นนอกจากนี้มิได้มี.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตย่อมรู้ชัดว่า ฐานะที่ตั้งแห่งทิฏฐิเหล่านี้ เมื่อใครถือเอา แล้วอย่างนี้ ลูบคลำ แล้วอย่างนี้ ก็จะมีคติอย่างนั้น มีอภิสัม ปรายภพอย่างนั้นตถาคต ย่อมรู้ชัด ซึ่งข้อนั้นด้วย รู้ชัดซึ่งธรรม อันยิ่งไปกว่านั้นด้วย และไม่จับฉวยไว้ซึ่ง สิ่งที่ ตถาคตรู้แล้วนั้นด้วย และเมื่อไม่จับ ฉวยอยู่ ความดับเย็น (นิพฺพุติ) ก็เป็นสิ่งที่ตถาคต รู้แจ้งแล้ว เฉพาะตนนั่นเทียว เพราะรู้แจ้งตามที่เป็นจริงซึ่งเหตุให้เกิดขึ้น ซึ่งความ ตั้งอยู่ไม่ได้ ซึ่งรสอร่อย ซึ่งโทษอันเลวทราม และซึ่งอุบายเป็นเครื่องออกไปพ้น แห่งเวทนา ทั้งหลาย. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตเป็นผู้พ้นวิเศษแล้ว เพราะความ ไม่ยึดมั่น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมทั้งหลายเหล่านี้แล เป็นธรรมที่ลึก ที่สัตว์อื่นเห็นได้ยาก ยากที่สัตว์อื่นจะรู้ตาม เป็นธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็นวิสัยที่ จะหยั่งลงง่ายแห่ง ความตรึก เป็นของละเอียด รู้ได้เฉพาะ บัณฑิตวิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ทำให้แจ้ง ด้วยปัญญาอันยิ่งเอง แล้วสอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง เป็นคุณวุฒิเครื่อง นำไปสรรเสริญ ของผู้ที่เมื่อจะพูดสรรเสริญเราตถาคตให้ถูกต้องตรงตามที่เป็นจริง.
..................................................................................
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า แม้ทิฏฐิของพวกอมราวิกเขปิกวาท ๔ จำพวกนี้ ก็มีมูล มาจากสิ่งที่เรียกว่า เวทนา มีข้อความ อย่างเดียวกับข้อความ ที่พระองค์ตรัส เกี่ยวกับพวก สัสสตวาท ขอให้ย้อนไปดูหมายเหตุท้าย หมวด สัสสตวาท

อีกครั้งหนึ่ง จนเห็นว่า ถ้าไม่รู้แจ้งเวทนา ในลักษณะอย่างนั้น ย่อมไม่พ้นไปจากข่าย แห่ง อมราวิกเขปิกทิฏฐิ ๔ ประการนี้ได้. นี่แหละคือความสำ คัญของสิ่งที่เรียกว่า เวทนาเพียงสิ่งเดียว.


หน้า 747
(ง. อธิจจสมุปปันทิกทิฏฐิ ๒ ประการ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่งเป็นพวกอธิจจสมุปปันนิก-วาท ย่อมบัญญัติ อัตตาและโลก ว่าเกิด เองลอยๆด้วยวัตถุทั้งหลาย ๒ ประการ

(๑๗) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย พวกเทพทั้งหลายมีชื่อว่า อสัญญีสัตว์ (สัตว์ผู้ไม่มีสัญญา) มีอยู่. ก็พวกเทพ เหล่านั้น ย่อมเคลื่อนจากอสัญญีเทพ นิกายนั้น เพราะการเกิดขึ้นแห่งสัญญา.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายข้อนี้เป็น ฐานะที่มีได้ คือ สัตว์ตนใดตนหนึ่ง เคลื่อนจากอสัญญี เทพนิกายนั้นแล้ว มาสู่ความเป็น(มนุษย์)อย่างนี้ ครั้นมาสู่ความเป็นอย่างนี้แล้ว ออกบวชจากเรือน เป็นผู้ไม่มีเรือน ครั้นออกบวชจากเรือนแล้วเป็นผู้ไม่มีเรือน ครองชีวิต อยู่ ได้อาศัยความเพียรเผากิเลส... เกิดเจโตสมาธิใน ลักษณะ ที่เมื่อจิต ตั้งมั่น แล้ว เขาย่อมระลึกได้ ถึงการเกิดขึ้นแห่งสัญญานั้น ที่ไกลไปกว่านั้น (เมื่อเป็นอสัญญีสัตว์) เขาระลึกไม่ได้ เขาจึงกล่าว อย่างนี้ว่า อัตตาและโลก เกิดขึ้น เองลอย ๆ ข้อนั้น เพราะเหตุไรเล่า? ข้อนั้นเพราะเหตุว่า ในกาลก่อน ข้าพเจ้า มิได้มีอยู่เลย แต่บัดนี้ข้าพเจ้ามี เพราะข้าพเจ้า น้อมจิตไป เพื่อความไม่มีแล้วกลับมี ดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๑ อันสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ซึ่งเป็นพวกอธิจจ-สมุปปันนิกวาทอาศัยแล้ว ปรารภแล้ว จึงบัญญัติซึ่งอัตตา และโลกว่าเกิดเองลอย ๆ

(๑๘) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมรพราหมณ์บางท่าน เป็นสักตรึกนักตรองเขา ย่อมกล่าว ตามที่ความ ตรึก พาไป ความตรองแล่นไปตาม ปฏิภาณของตนเอง

อย่างนี้ว่า อัตตาและโลกเกิดเองลอย ๆดังนี้.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย นี้เป็นฐานะที่ ๒ อันสมณพราหมณ์ พวกหนึ่งซึ่งเป็นพวก อธิจจสมุปปันนิกวาท อาศัยแล้ว ปรารภแล้วจึง


หน้า 748
บัญญัติซึ่งอัตตาและโลกว่าเกิดเองลอย ๆ

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ที่เป็นพวกอธิจจสมุป-ปันนิกวาท บัญญัติอัตตา และโลกว่าเกิดขึ้นเองลอย ๆ สมณ พราหมณ์ ทั้งหลาย เหล่านั้นทั้งหมด ก็บัญญัติโดยอาศัย วัตถุทั้งหลาย๒ ประการเหล่านี้ หรือวัตถุประการ ใด ประการหนึ่ง ในบรรดาวัตถุทั้งหลาย ๒ ประการเหล่านี้ วัตถุอื่นนอกจากนี้ มิได้มี.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตย่อมรู้ชัดว่า ฐานะที่ตั้งแห่งทิฏฐิเหล่านี้ เมื่อใครถือ เอาแล้วอย่างนี้ ลูบคลำ แล้วอย่างนี้ ก็จะมีคติอย่างนั้น มีอภิสัมปรายภพอย่างนั้น ตถาคตย่อมรู้ชัด ซึ่งข้อ นั้นด้วย รู้ชัด ซึ่งธรรมอันยิ่งไปกว่านั้นด้วย และไม่จับฉวย ไว้ซึ่ง สิ่งที่ตถาคตรู้แล้วนั้นด้วย และเมื่อไม่ จับ ฉวยอยู่ ความดับเย็น(นิพฺพุติ) ก็เป็นสิ่งที่ ตถาคต รู้แจ้งแล้ว เฉพาะตนนั่นเทียว เพราะรู้แจ้งตามที่เป็นจริง ซึ่งเหตุให้ เกิดขึ้น ซึ่งความตั้งอยู่ไม่ได้ ซึ่งรสอร่อย ซึ่งโทษอันเลวทราม และซึ่งอุบายเป็นเครื่อง ออกไป พ้น แห่ง เวทนาทั้งหลาย.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายตถาคต เป็นผู้พ้นวิเศษแล้ว เพราะความไม่ยึดมั่น. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมทั้งหลาย เหล่านี้แล เป็นธรรมที่ลึก ที่สัตว์อื่น เห็นได้ยาก ยากที่สัตว์อื่นจะรู้ตามเป็นธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็นสิ่ง ที่หยั่งลงง่ายแห่งความ ตรึก เป็นของละเอียด รู้ได้เฉพาะบัณฑิตวิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ ทำให้แจ้งด้วยปัญญา อันยิ่งเอง แล้วสอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง เป็นคุณวุฒิเครื่องนำไปสรรเสริญ ของผู้ที่เมื่อ จะพูด สรรเสริญเราตถาคต ให้ถูกต้องตรงตามที่เป็นจริง.


หน้า 749
(สรุป ปุพพันตกัปปิกทิฏฐิ ๑๘ ประการ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ซึ่งเป็นพวกปุพพันต-กัปปิวาท มีปุพพันตานุทิฏฐิ ปรารภขันธ์อันมีแล้วในกาลก่อน (ขันธ์มี ส่วนสุดในกาล ก่อน) ย่อมกล่าวบัญญัติซึ่งอธิมุตติบททั้งหลาย มีอย่างเป็นอเนก ด้วยวัตถุทั้งหลาย๑๘ ประการเหล่านี้นั่นเทียว หรือว่าด้วยวัตถุประการใด ประการหนึ่ง ในบรรดาวัตถุ ทั้งหลาย ๑๘ ประการเหล่านี้ วัตถุอื่นนอกจากนี้ มิได้มี.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตย่อมรู้ ชัดว่า ฐานะที่ตั้งแห่งทิฏฐิ เหล่านี้ เมื่อใครถือเอา แล้วอย่างนี้ ลูบคลำแล้วอย่างนี้ ก็จะมีคติอย่างนั้นมี อภิสัมปรายภพอย่างนั้น

ตถาคตย่อมรู้ชัดซึ่งข้อนั้นด้วยรู้ชัด ซึ่งธรรมอันยิ่งไปกว่านั้นด้วย และไม่จับฉวยไว้ ซึ่งสิ่งที่ตถาคตรู้แล้ว นั้น ด้วย และเมื่อไม่จับฉวยอยู่ความดับเย็น (นิพฺพุติ) ก็เป็นสิ่ง ที่ตถาคตรู้แจ้งแล้ว เฉพาะตนนั่นเทียว เพราะรู้แจ้ง ตามที่เป็นจริง ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้น ซึ่งความตั้งอยู่ไม่ได้ ซึ่งรสอร่อย ซึ่งโทษอันเลวทราม ซึ่งอุบายเป็นเครื่อง ออกไปพ้น แห่งเวทนาทั้งหลาย. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตเป็นผู้พ้นวิเศษแล้ว เพราะความ ไม่ยึดมั่น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลายธรรมทั้งหลายเหล่านี้แล เป็นธรรมที่ลึก ที่สัตว์อื่นเห็นได้ยาก ยากที่สัตว์อื่นจะรู้ตาม เป็นธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็นวิสัย ที่จะหยั่งลงง่ายแห่ง ความตรึก เป็นของละเอียดรู้ได้เฉพาะ บัณฑิต วิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ทำให้แจ้งด้วย ปัญญาอันยิ่งเองแล้ว สอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง เป็นคุณวุฒิเครื่องนำไปสรรเสริญ ของผู้ที่ เมื่อจะ พูดสรรเสริญ เราตถาคตให้ถูกต้องตรงตามที่เป็นจริง.
...............................................................................................
หมายเหตุผู้รวบรวม ผู้ศึกษาพึงสังเกตให้เห็นว่า แม้ทิฏฐิของพวก อธิจจสมุปปันนิกวาท ๒ จำพวกนี้ ก็มี มูลมาจากสิ่งที่เรียกว่า เวทนา มีข้อ ความ อย่างเดียวกับข้อความที่พระองค์ตรัสเกี่ยวกับพวกสัสสตวาท ขอให้ย้อนไป ดูหมายเหต ท้ายหมวดสัสสตวาท อีกครั้งหนึ่ง จนเห็นว่า ถ้าไม่รู้ แจ้งเวทนา ในลักษณะ อย่างนั้น ย่อมไม่พ้นไปจาก ข่ายแห่งอธิจจสมุปปันนิกทิฏฐิ ๒ ประการนี้ได้. นี่แหละคือความสำคัญ ของสิ่งที่เรียก ว่าเวทนา เพียงสิ่งเดียว.

(ครั้นตรัสปุพพันตกัปปิกทิฏฐิ ๑๘ ประการ จบลงดังนี้แล้ว ต่อนี้ไปเป็นการตรัส อปรันตกัปปิกทิฏฐิ ๔๔ ประการ-)



หน้า 750
[หมวด ๒ อปรันตกัปปิกวาท ๔๔ ประการ]

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง เป็นพงกอปรันตกัปปิกวาท มี อปรันตานุทิฏฐิ [ทิฏฐิ เป็นไปตามซึ่งขันธิอันเป็นอปรันติ (ขันธ์มีส่วน สุดในเบื้องหน้า)] ปรารภซึ่งขันธ์มีที่สุดในเบื้องหน้าย่อม กล่าวบัญญัติซึ่งอธิมุตติบททั้งหลาย มีอย่างเป็น อเนก ด้วยวัตถุทั้งหลาย ๔๔ ประการ. สมณพราหมณ์ทั้ง. หลายเหล่านั้น อาศัยอะไร ปรารภอะไร จึงบัญญัติอธิมุตติบท ด้วยวัตถุทั้งหลาย ๔๔ ประการเหล่านั้น


หน้า 750 -1
(จ.อุทธมาฆตนิก ชนิด สัญญีทิฏฐิ ๑๖ ประการ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง เป็นพวกอุทธมาฆตนิก-สัญญีวาท ย่อมบัญญัติอัตตาหลังจ ากตายแล้วว่ามีสัญญา ด้วยวัตถุทั้ง หลาย ๑๖ ประการ

(๑๙) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีรูป๑ (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้(อโรโค) ๒ หลังจากตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๐) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา ไม่มีรูป ๓ (เท่านั้น จึงจะ)เป็นอัตต าหาโรคมิได้ หลังจากตายแล้วเป็นสัตว์ มี สัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๑) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่าอัตตามีรูปก็ได้ ไม่มีรูปก็ได้ เป็น อัตตา หาโรคมิได้ หลังจากตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๒) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีรูปก็มิไช่ ไม่มีรูปก็มิใช่ (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๓) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีที่สุด(เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้ หลังจากตายแล้วเป็นสัตว์มี สัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๔) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา ไม่มีที่สุด (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้ หลังจากตายแล้ว เป็นสัตว์ มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๕) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่าอัตตามีที่สุดก็ได้ ไม่มีที่สุดก็ได้ เป็นอัตตา หาโรคมิได้ หลังจากตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๖) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา มีที่สุด ก็มิใช่ไม่มี ที่สุดก็มิใช่ (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้หลังจากตาย แล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๗) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีสัญญาอย่าง เดียวกัน (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๘) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีสัญญานานา อย่าง (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตาหา โรคมิได้หลังจากตาย แล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๒๙) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีสัญญาน้อย (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้ หลังจากตายแล้ว เป็นสัตว์ มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๐) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา มีสัญญา (มาก) ไม่มีประมาณ (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้ หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๑) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีสุขโดยส่วนเดียว (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตาหา โรคมิได้หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๒) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา มีทุกข์โดยส่วน เดียว (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตาหา โรคมิได้หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๓) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า(ต้องเป็น) อัตตา มีทั้งสุขและทุกข (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตาหา โรคมิได้ หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๔) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา ไม่มีทั้งทุกข์ และสุข (เท่านั้นจึงจะ) เป็นอัตตาหา โรคมิได้หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ที่เป็นพวกอุทธมาฆต-นิกสัญญีวาท ย่อมบัญญัติ อัตตาหลังจากตายแล้วว่ามีสัญญา สมณพราหมณ์ ทั้งหลายเหล่านั้นทั้งหมด ก็บัญญัติโดยอาศัยวัตถุทั้ง หลาย ๑๖ ประการเหล่านี้นั่น เทียว หรือว่าด้วยวัตถุประการใด ประการหนึ่ง ในบรรดาวัตถุทั้งหลาย ๑๖ ประการเหล่านี้ วัตถุอื่นนอกจากนี้ มิได้มี.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตย่อมรู้ชัดว่า ฐานะที่ตั้งแห่งทิฏฐิเหล่านี้ เมื่อใครถือเอา แล้ว อย่างนี้ ลูบคลำ แล้วอย่างนี้ ก็จะมีคติอย่างนั้น มีอภิสัมปรายภพอย่างนั้น ตถาคตย่อม รู้ชัด ซึ่งข้อนั้นด้วย รู้ชัดซึ่งธรรมอัน ยิ่งไปกว่านั้นด้วย และไม่จับฉวยไว้ ซึ่งสิ่งที่ตถาคตรู้ แล้วนั้นด้วย และเมื่อไม่จับฉวยอยู่ ความดับเย็น (นิพฺพุติ) ก็เป็นสิ่งที่ ตถาคตรู้แจ้งแล้ว เฉพาะตนนั่นเทียว เพราะรู้แจ้งตามที่เป็นจริงซึ่งเหตุ ให้เกิดขึ้นซึ่ง ความตั้งอยู่ ไม่ได้ ซึ่งรสอร่อย ซึ่งโทษอันเลวทราม และซึ่งอุบายเป็นเครื่องออกไป พ้น แห่งเวทนา ทั้งหลาย. ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตเป็นผู้พ้นวิเศษแล้ว เพราะ ความไม่ยึดมั่น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมทั้งหลายเหล่านี้แล เป็นธรรมที่ลึก ที่สัตว์อื่นเห็นได้ยาก ยากที่สัตว์อื่นจะรู้ตาม เป็นธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็นวิสัยที่จะหยั่งลงง่าย แห่งความ ตรึก เป็นของละเอียด รู้ได้เฉพาะบัณฑิต วิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ทำให้แจ้ง

ด้วยปัญญาอันยิ่งเอง แล้วสอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง เป็นคุณวุฒิเครื่องนำไปสรรเสริญ ของผู้ที่ เมื่อจะพูดสรรเสริญ เราตถาคตให้ถูกต้อง ตรงตามที่เป็นจริง.


หน้า 754
(ฉ.อุทธมาฆตนิก ชนิด อสัญญีทิฏฐิ ๘ ประการ)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มีสมณพราหมณ์พวกหนึ่ง เป็นพวกอุทธมาฆตนิก-อสัญญีวาท ย่อมบัญญัติอัตตาหลัง จากตายแล้วว่าไม่มีสัญญา ด้วยวัตถุ ทั้งหลาย ๘ประการ

(๓๕) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตามีรูป(เท่านั้นจึงจะ) เป็นอัตตาหาโรคมิได้ หลังจาก ตายแล้วเป็นสัตว์ ไม่มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๖) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตาไม่มีรูป (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตาหาโรคมิได้ หลังจากตายแล้วเป็นสัตว์ ไม่มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๗) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า อัตตามีรูปก็ได้ ไม่มีรูปก็ได้ เป็น อัตตาหาโรคมิได้ หลังจากตายแล้ว เป็นสัตว์ไม่มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๘)ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา มีรูปก็ มิใช่ไม่มี รูปก็มิใช่ (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตา หาโรคมิได้หลังจาก ตายแล้ว เป็นสัตว์ไม่มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๓๙) ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา มีที่สุด(เท่านั้นจึงจะ) เป็นอัตตาหาโรคมิได้ หลังจากตายแล้วเป็นสัตว์ ไม่มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๔๐)ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา ไม่มีที่สุด (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตาหาโรคมิได้ หลังจากตายแล้วเป็นสัตว์ไม่มี สัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๔๑)ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า อัตตามีที่สุดก็ได้ ไม่มีที่สุดก็ได้ เป็น อัตตาหาโรคมิได้ หลังจากตายแล้ว เป็นสัตว์ไม่มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

(๔๒)ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์พวกหนึ่ง ย่อมบัญญัติว่า (ต้องเป็น) อัตตา มีที่สุดก็มิใช่ไม่มี ที่สุดก็มิใช่ (เท่านั้น จึงจะ) เป็นอัตตาหาโรคมิได้ หลังจาก ตาย แล้ว เป็นสัตว์ไม่มีสัญญา ดังนี้ (นี้อย่างหนึ่ง).

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย สมณพราหมณ์ทั้งหลายเหล่าใด ที่เป็นพวกอุทธมาฆต-นิกอสัญญีวาท ย่อมบัญญัติ อัตตาหลังจากตายแล้วว่ามีสัญญา สมณพราหมณ์ ทั้งหลาย เหล่านั้นทั้งหมด ก็บัญญัติโดยอาศัยวัตถุทั้ง หลาย ๘ ประการเหล่านี้ นั่นเทียว หรือว่า ด้วยวัตถุประการใดประการหนึ่ง ในบรรดาวัตถุทั้งหลาย ๘ ประการ เหล่านี้ วัตถุอื่น นอกจากนี้มิได้มี.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ตถาคตย่อมรู้ชัดว่า ฐานะที่ตั้งแห่งทิฏฐิเหล่านี้ เมื่อใครถือ เอาแล้ว อย่างนี้ ลูบคลำแล้ว อย่างนี้ ก็จะมีคติอย่างนั้น มีอภิสัมปรายภพอย่างนั้น ตถาคตย่อม รู้ชัดซึ่งข้อนั้นด้วย รู้ชัดซึ่งธรรมอันยิ่ง ไปกว่านั้นด้วย และไม่จับฉวยไว้ ซึ่งสิ่ง

ที่ตถาคตรู้แล้วนั้นด้วย และเมื่อไม่จับฉวยอยู่ ความดับเย็น (นิพฺพุติ) ก็เป็นสิ่งที่ตถาคต รู้แจ้งแล้วเฉพาะตน นั่นเทียว เพราะรู้แจ้งตามที่เป็นจริง ซึ่งเหตุให้เกิดขึ้นซึ่งความ ตั้งอยู่ไม่ได้ ซึ่งรสอร่อย ซึ่งโทษอันเลวทราม และซึ่งอุบายเป็นเครื่องออกไปพ้น แห่งเวทนาทั้งหลาย. ดูก่อนภิกษุ ทั้งหลาย ตถาคตเป็นผู้พ้นวิเศษ แล้ว เพราะความ ไม่ยึดมั่น.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ธรรมทั้งหลายเหล่านี้แล เป็นธรรมที่ลึก ที่สัตว์อื่นเห็นได้ยากยาก ที่สัตว์อื่นจะรู้ตาม เป็นธรรมเงียบสงบ ประณีต ไม่เป็นวิสัย ที่จะหยั่งลงง่ายแห่ง ความ ตรึก เป็นของละเอียด รู้ได้เฉพาะบัณฑิต วิสัย ซึ่งเราตถาคตได้ทำให้แจ้งด้วยปัญญา อันยิ่งเอง แล้วสอนผู้อื่นให้รู้แจ้ง เป็นคุณวุฒิเครื่องนำไปสรร เสริญ ของผู้ที่เมื่อจะ พูดสรรเสริญเราตถาคตให้ถูกต้องตรงตามที่เป็นจริง.


หน้า 756
(ช.อุทธมาฆตนิก ชนิด เนวสัญญีนาสัญญีทิฏฐิ ๘ ประการ)

หน้า 778
หมวด ๑๒

พระเจ้าข้า) ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละคือ สมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของชาตินั้นคือ ภพ.

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า ภพมี เพราะปัจจัยคืออุปาทาน ดังนี้ เช่นนี้แล เป็นคำที่เรา กล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดย

ปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า ภพมี เพราะปัจจัยคืออุปาทาน ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าอุปาทาน จักไม่ได้มีแก่ ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ กล่าวคือ กามุปาทาน ก็ดี ทิฏฐุปาทาน ก็ดี สีลัพพัตตุปาทาน ก็ดี อัตตวาทุ-ปาทาน ก็ดี แล้วไซร้ เมื่ออุปาทานไม่มี เพราะความ ดับไปแห่งอุปาทาน โดยประการทั้งปวงแล้ว ภพจะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ?(ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทานนั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของภพ นั้นคือ อุปาทาน.ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า อุปาทานมี เพราะปัจจัย คือตัณหา ดังนี้เช่นนี้แล เป็นคำที่เรากล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบาย โดยปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อ ที่เรากล่าวไว้แล้ว่า อุปาทานมี เพราะปัจจัยคือตัณหา

ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าตัณหา จักไม่ได้มีแก่ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ กล่าวคือ รูปตัณหา สัททตัณหา คันธตัณหา รสตัณหา โผฏฐัพพตัณหา ธัมมตัณหา แล้วไซร้ เมื่อตัณหาไม่มี เพราะความดับไปแห่ง ตัณหา โดยประการทั้งปวงแล้ว อุปาทาน จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า) ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละคือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของอุปาทาน นั้นคือ ตัณหา.

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า ตัณหามี เพราะปัจจัยคือเวทนา ดังนี้เช่นนี้แล เป็นคำที่เรา กล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดยปริยาย ดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า ตัณหามี เพราะปัจจัย คือเวทนา ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าเวทนา จักไม่ได้มีแก่ใครๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ กล่าวคือ จักขุสัมผัสสชาเวทนา โสตสัมผัสสชาเวทนา

ฆานสัมผัสสชาเวทนา ชิวหาสัมผัสสชาเวทนา กายสัมผัสสชาเวทนา มโนสัมผัสสชาเวทนา. แล้วไซร้ เมื่อเวทนาไม่มี เพราะความดับไปแห่งเวทนา โดย ประการทั้งปวงแล้ว ตัณหาจะมีขึ้นมาให้ เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละ คือ สมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของตัณหา นั้นคือ เวทนา

ดูก่อนอานนท์ ก็ด้วยอาการดังนี้แล (เป็นอันกล่าวได้ว่า)
เพราะอาศัยเวทนาจึงมี ตัณหา
เพราะอาศัยตัณหา จึงมี การแสวงหา ๑ (ปริเยสนา)
เพราะอาศัยการแสวงหา จึงมี การได้ (ลาโภ)
เพราะอาศัยการได้ จึงมี ความปลงใจรัก (วินิจฺฉโย)
เพราะอาศัยความปลงใจรัก จึงมี ความกำหนัดด้วยความพอใจ (ฉนฺทราโค)
เพราะอาศัยความกำหนัดด้วยความพอใจ จึงมี ความสยบมัวเมา (อชฺโฌสานํ)
เพราะอาศัยความสยบมัวเมา จึงมี ความจับอกจับใจ (ปริคฺคโห)
เพราะอาศัยความจับอกจับใจ จึงมี ความตระหนี่ (มจฺจริยํ)
เพราะอาศัยความตระหนี่ จึงมี การหวงกั้น (อารกฺโข)
เพราะอาศัยการหวงกั้น จึงมี เรื่องราวอันเกิดจากการหวงกั้น (อารกฺขา-ธิกรณํ)

กล่าวคือ การใช้อาวุธไม่มีคม การใช้อาวุธมีคม การทะเลาะ การแก่งแย่งการวิวาท การกล่าวคำหยาบว่า มึง มึง การพูดคำส่อเสียด และการพูดเท็จ ทั้งหลายธรรมอันเป็น บาปอกุศลเป็นอเนกย่อมเกิดขึ้นพร้อม ด้วยอาการอย่างนี้ (เป็นอันว่า) ข้อความเช่นนี้ เป็นข้อความที่เราได้กล่าวไว้แล้ว.

ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดยปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อ ที่เรากล่าวไว้ กล่าวไว้แล้วว่า ธรรมเป็นบาปอกุศลเป็นอเนก กล่าวคือ การใช้อาวุธ ไม่มีคม การใช้อาวุธมีคม การทะเลาะ การแก่งแย่ง การวิวาท การกล่าวคำหยาบว่ามึง มึง' การพูดคำส่อเสียด และการพูดเท็จ ทั้งหลาย ย่อม เกิดขึ้นพร้อม เพราะเรื่องราว อันเกิดจากการหวงกั้นเป็นเหตุ ดังนี้

ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าการหวงกั้นจักไม่ได้มีแก่ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ แล้วไซร้ เมื่อการหวงกั้นไม่มี เพราะความดับไปแห่งการหวงกั้น โดยประการทั้งปวงแล้ว ธรรมเป็นบาปอกุศล เป็นอเนก กล่าวคือ การใช้อาวุธไม่มีคม การใช้อาวุธมีคม การทะเลาะ การแก่งแย่ง การวิวาท การกล่าว คำหยาบว่า มึง มึ่ง การพูดคำส่อเสียด และการพูดเท็จทั้งหลาย จะพึงเกิดขึ้นพร้อมได้ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของความเกิดขึ้นพร้อมแห่งธรรม เป็นบาปอกุศลเป็น อเนก เหล่านี้ กล่าวคือ การใช้อาวุธไม่มีคม การใช้อาวุธมีคม การทะเลาะ การแก่งแย่ง การ วิวาท การกล่าวคำหยาบว่า มึง มึง การพูดคำส่อเสียด และการกล่าวเท็จ นั้นคือการ หวงกั้น.

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า เพราะอาศัยความตระหนี่ จึงมีการหวงกั้นดังนี้ เช่นนี้แล เป็นคำที่เรากล่าว แล้ว. ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดยปริยาย ดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อที่เรากล่าว ไว้แล้วว่า เพราะอาศัยความตระหนี่ จึงมีการหวงกั้น ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าความตระหนี่ จักไม่ได้ มีแก่ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ แล้วไซร้ เมื่อความตระหนี่ไม่มีเพราะความดับไปแห่ง ความตระหนี่ โดยประการทั้งปวงแล้ว การหวงกั้นจะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ?(ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า) ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น

เรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละคือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของการหวงกั้น นั้นคือ ความตระหนี่.ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า เพราะอาศัยความ จับอกจับใจ จึงมีความตระหนี่ ดังนี้ เช่นนี้แล เป็นคำที่เรากล่าวแล้ว.

ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดยปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัว ข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า เพราะอาศัยความจับอกจับใจ จึงมีความตระหนี่

ดูก่อนอานนท์ถ้าหากว่าความจับอกจับใจจักไม่ได้มีแก่ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ แล้วไซร้ เมื่อความจับอกจับใจไม่มี เพราะความดับไปแห่งความ จับอก จับใจ โดยประการทั้งปวงแล้ว ความตระหนี่จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละ คือปัจจัย ของความตระหนี่ นั้นคือ ความจับอกจับใจ. ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า เพราะอาศัยความสยบ มัวเมา จึงมีความจับอกจับใจ ดังนี้ เช่นนี้แล เป็นคำที่เรากล่าวแล้ว.

ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้เธอต้องทราบอธิบาย โดยปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อที่ เรากล่าวไว้แล้วว่า เพราะอาศัยความสยบมัวเมา จึงมีความจับอกจับใจ. ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากความสยบมัวเมา จักไม่ได้มี แก่ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ แล้วไซร้ เมื่อความสยบมัวเมาไม่มี เพราะความดับไป แห่งความสยบมัวเมา โดยประการ ทั้งปวงแล้วความจับอกจับใจ จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละ คือนิทานนั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของความจับอกจับใจ นั้นคือ ความสยบมัวเมา.

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า เพราะอาศัยความกำหนัดด้วยความพอใจ จึงมีความ สยบ มัวเมา ดังนี้ เช่นนี้แล เป็นคำที่เรากล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ความนี้ เธอต้องทราบ อธิบาย โดยปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า เพราะอาศัยความ กำหนัด ด้วยความพอใจ จึงมีความสยบมัวเมา

ดูก่อนอานนท์ถ้าหากว่าความกำหนัดด้วยความพอใจ จักไม่ได้มีแก่ใคร ๆ ในที่ไหน ๆโดยทุกชนิด โดยทุกอาการ แล้วไซร้ เมื่อความกำหนัดด้วยความพอใจไม่มี เพราะ ความดับไปแห่งความกำหนัด ด้วยความพอใจ โดยประการทั้งปวงแล้ว ความสยบ มัวเมา จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า) ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของความสยบมัวเมา นั้นคือ ความกำหนัดด้วยความพอใจ.

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า เพราะอาศัยความปลงใจรัก จึงมีความกำหนัดด้วยความ พอใจ ดังนี้ เช่นนี้แล เป็นคำที่เรากล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ความข้อนี้ เธอต้องทราบ อธิบายโดยปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า เพราะอาศัยความ ปลงใจรัก จึงมีความกำหนัดด้วยความพอใจ

ดูก่อนอานนท์ถ้าหากว่าความปลงใจรักจักไม่ได้มีแก่ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ แล้วไซร้ เมื่อความปลงใจรักไม่มี เพราะความดับไปแห่งความปลงใจรัก โดยประการทั้งปวงแล้ว ความ กำหนัดด้วยความพอใจ จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า) ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละ คือนิทาน นั่นและคือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัยของ ความกำหนัดด้วยความ พอใจ นั้นคือ ความปลงใจรัก.

ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าผัสสะ จักไม่ได้มีแก่ ใคร ๆ ในที่ไหน ๆ โดยทุกชนิด โดยทุกอาการ กล่าวคือ จักขุสัมผัส โสตสัมผัส ฆานสัมผัส ชิวหาสัมผัส กายสัมผัส มโนสัมผัส แล้วไซร้เมื่อผัสสะไม่มี เพราะ ความดับไปแห่งผัสสะ โดยประการทั้งปวง แล้วเวทนา จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้น หามิได้ พระเจ้าข้า) ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละ คือนิทาน นั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละ คือปัจจัย ของเวทนา นั้นคือผัสสะ

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า ผัสสะมี เพราะปัจจัยคือนามรูป ดังนี้ เช่นนี้แล เป็นคำที่เรา กล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดยปริยายดังต่อไปนี้ ที่ตรงกับ หัวข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า ผัสสะมี เพราะปัจจัยคือนามรูป๑

ดูก่อนอานนท์ การบัญญัติซึ่งหมู่แห่งนาม ย่อมมีได้โดยอาศัยอาการ ลิงค์นิมิต อุเทศ ทั้งหลาย เป็นหลัก เมื่ออาการ ลิงค์ นิมิต อุเทศ เหล่านั้น ไม่มีเสียแล้ว การสัมผัส ด้วยการ เรียกชื่อ(อธิวจน สมฺผสฺโส) ในกรณีอันเกี่ยวกับรูปกาย จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ ไหมหนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ การบัญญัติซึ่งหมู่แห่งรูป ย่อมมีได้โดยอาศัยอาการ ลิงค์นิมิต อุเทศ ทั้งหลายเป็นหลัก เมื่ออาการ ลิงค์ นิมิต อุเทศ เหล่านั้น ไม่มีเสียแล้วการสัมผัส ด้วยการกระทบ (ปฏิฆสมฺผสฺโส) ในกรณี อันเกี่ยวกับรูปกาย จะมีขึ้นมาให้เห็น ได้ไหม หนอ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ การบัญญัติซึ่งหมู่แห่งนามด้วย ซึ่งหมู่แห่งรูปด้วย ย่อมมีได้โดย อาศัยอาการ ลิงค์ นิมิต อุเทศ ทั้งหลายเป็นหลัก เมื่ออาการ ลิงค์ นิมิตอุเทศ เหล่านั้น ไม่มีเสียแล้ว การสัมผัสด้วยการเรียกชื่อ ก็ดี การสัมผัสด้วยการกระทบก็ดี จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้น หามิได้ พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ การบัญญัติซึ่งนามรูป ย่อมมีได้โดยอาศัยอาการ ลิงค์นิมิต อุเทศ ทั้งหลายเป็นหลัก เมื่ออาการ ลิงค์ นิมิต อุเทศ เหล่านั้น ไม่มีเสียแล้วผัสสะ จะมีขึ้นมา ให้เห็นได้ไหมหนอ? (ข้อนั้น หามิได้ พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้นแหละ ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของผัสสะ นั้นคือ นามรูป.

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า นามรูปมี เพราะปัจจัยคือวิญญาณ ดังนี้เช่นนี้แล เป็นคำ ที่เรา กล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดย ปริยายดัง ต่อไปนี้ ที่ตรงกับหัวข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า นามรูปมี เพราะปัจจัย คือวิญญาณ ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าวิญญาณ จักไม่ก้าวลงในท้องแห่งมารดา แล้วไซร้นามรูป จักปรุงตัวขึ้นมา ในท้องแห่งมารดาได้ไหม? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าวิญญาณก้าวลงในท้องแห่งมารดาแล้ว∗ จักสลายลง เสียแล้วไซร้ นามรูป จักบังเกิดขึ้น เพื่อความเป็นอย่างนี้ได้ไหม? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าวิญญาณของเด็กอ่อน ที่เป็นชายก็ตาม เป็นหญิงก็ตาม จักขาดลงเสียแล้วไซร้ นามรูป จักถึงซึ่งความเจริญ ความงอกงาม ความไพบูลย์ บ้างหรือ? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้น ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละ คือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของนามรูป นั้นคือ วิญญาณ.
………………………………………………………………………………….
∗ ข้อความนี้ เป็นข้อความที่มีลักษณะเป็นปฏิจจสมุปบาทอย่างภาษาคน หรือภาษา ศีลธรรม. แต่เราอาจ ถือเอาข้อความนี้ เป็นเพียงอุปมา แล้วถือเอาข้อความในภาษา ธรรม เป็นอุปไมย. หรือมิฉะนั้นก็ถือว่าเป็น เรื่องศีลธรรม โดยส่วนเดียว.

ดูก่อนอานนท์ ก็คำนี้ว่า วิญญาณมี เพราะปัจจัยคือนามรูป ดังนี้เช่นนี้แล เป็นคำ ที่เรา กล่าวแล้ว. ดูก่อนอานนท์ ความข้อนี้ เธอต้องทราบอธิบายโดยปริยายดังต่อไป นี้ที่ตรงกับ หัวข้อที่เรากล่าวไว้แล้วว่า วิญญาณมี เพราะปัจจัยคือนามรูปดูก่อนอานนท์ ถ้าหากว่าวิญาณ จักไม่ได้มีที่ตั้งที่อาศัยในนามรูป แล้วไซร้ ความเกิดขึ้นพร้อมแห่ง ทุกข์ คือชาติชรามรณะต่อไป จะมีขึ้นมาให้เห็นได้ไหม? (ข้อนั้นหามิได้พระเจ้าข้า)

ดูก่อนอานนท์ เพราะเหตุนั้นแหละ ในเรื่องนี้ นั่นแหละคือเหตุ นั่นแหละคือนิทาน นั่นแหละคือสมุทัย นั่นแหละคือปัจจัย ของวิญญาณ นั่นคือ นามรูป.ดูก่อนอานนท์ ด้วยเหตุเพียงเท่านี้ สัตว์โลก จึงเกิดบ้าง จึงแก่บ้างจึงตายบ้าง จึงจุติ บ้าง จึง อุบัติบ้าง คลองแห่งการเรียก (อธิวจน) ก็มีเพียงเท่านี้ คลองแห่งการพูดจา (นิรุตฺติ) ก็มีเพียง เท่านี้ คลองแห่งการบัญญัติ (ปญฺญตฺติ) ก็มีเพียงเท่านี้ เรื่องที่จะต้องรู้ด้วย ปัญญา (ปญฺญาวจร) ก็มีเพียงเท่านี้ ความเวียนว่ายในวัฏฏะ ก็มีเพียงเท่านี้ นามรูปพร้อมทั้ง วิญญาณตั้งอยู่ เพื่อการบัญญัติซึ่งความเป็น อย่างนี้ (ของนามรูปกับวิญญาณ นั่นเอง)